Zabytki architektury PRL kiedyś i dziś

Architektoniczne perły z czasów PRL

Oryginalne architektonicznie budynki z okresu PRL to głównie obiekty użyteczności publicznej: kina, sale widowiskowo-sportowe, domy handlowe, czy siedziby instytucji. Często są one ulokowane na najlepszych działkach w centrach wielkich miast. Oprócz pierwszorzędnych lokalizacji w miastach mają coś jeszcze, być może nawet cenniejsze miejsce w świadomości i sercach mieszkańców tych miast.

Zabytki PRL nadal są wizytówkami miast, są znanymi miejscami spotkań, mają dużą wartość emocjonalną. Niektóre z tych obiektów są osiągnięciami inżynierii na skalę światową - np. konstrukcja dachu 'Spodka' w Katowicach autorstwa Wacława Zalewskiego jest jednym z pionierskich zastosowań systemu tensegrity. Tym bardziej martwi zaniedbanie tych obiektów, czy wykorzystanie ich jako słupów reklamowych - tak jak Hotel Forum w Krakowie, Skarbek w Katowicach, Rotunda PKO w Warszawie i inne.

fot. Mateusz Skwarczek / Agencja Gazeta - Kino Świt w Nowej Hucie stało się supermarketem

W ostatnich latach jednak kilka z pokazanych w naszym przeglądzie obiektów przeszło generalne remonty. Przywrócenie świetności Okrąglaka w Poznaniu i Spodka w Katowicach pokazuje, że wyburzenie starego i zbudowanie w jego miejscu nowego czy używanie budynku, jako bilbordu nie jest jedyną alternatywą. Idąc za tymi przykładami pozostałe wielkie i te mniejsze miasta też powinny zaopiekować się swoimi architektonicznymi perłami z czasów PRL.

Rotunda PKO, Warszawa, 1966, projekt arch. Zbigniew Karpiński

Obiekt ze względu na swój charakterystyczny kształt zwany też 'Czapką generalską'. Jest częścią kompleksu handlowo - usługowo - mieszkalnego, tzw. Ściany Wschodniej. Budynek uległ częściowemu zniszczeniu wskutek wybuchu gazu w roku 1979, w wypadku zginęło 49 osób. Rotundę odbudowano jeszcze w tym samym roku.

Od początku swojego istnienia funkcja obiektu jest niezmienna - mieści się tam filia banku PKO. Jest to jeden z bardziej kontrowersyjnych budynków w Warszawie. Do działki zajmowanej przez Rotundę przymierzano już nową wersję Rotundy i kilka wersji wieżowca. Projekty te były mocno oprotestowane. Żaden z nich nie wszedł w życie.

Ostatni pomysł PKO na ten budynek to rewitalizacja, która pozwoli zachować taką samą formę, a jednocześnie pozwoli wymienić przestarzałe instalacje i dostosować budynek do nowych funkcji. W związku z tym pomysłem ogłoszono konsultacje społeczne. Elektroniczną ankietę, wypełnić można do 11 maja na stronie www.rotunda2013.pl, lub na warszawskiej platformie konsultacji społecznych. Ogłoszenie międzynarodowego konkursu na projekt architektoniczny nastąpi na przełomie maja i czerwca

Uniwersus (Centralny Dom Handlowy Domu Książki), Warszawa, 1980, projekt arch. Leszek Sołonowicz, arch. Ryszard Lisiewicz, arch.Arkadiusz Starski, wnętrza: Włodzimierz Kaczmarzyk

Zajął miejsce wyburzonej XIX wiecznej kamienicy przy ul. Belwederskiej 20/22. Był projektowany jako pawilon wystawowy rosyjskiej myśli technicznej, po zbudowaniu otwarto w nim księgarnię.

Dom Książki funkcjonował tu do lat 90 XX wieku, po czym budynek został przekształcony w biurowiec. Jego obecny właściciel od dawna czyni starania o wyburzenie obiektu i postawienie w jego miejscu 55 metrowego biurowca. Do niedawna Uniwersus był pod ochroną Konserwatora Zabytków ale, jak ostatnio podała Gazeta.pl (wiadomość z dnia 12.03.2013), obiekt został wykreślony z gminnej ewidencji zabytków "...na fali czystki zaleconej przez Ministerstwo Kultury po skandalu z pawilonem meblowym Emilia".

Universam Grochów, Warszawa, 1977, projekt arch.

Pierwsze w Warszawie dzielnicowe centrum handlowo - usługowe. Bogaty mix programowy Universamu prezentował się następująco:

Na parterze: samoobsługowy sklep spożywczy, bar szybkiej obsługi, oddziały banków, pralnia, punkt usług fotograficznych, kwiaciarnia, Toto-Lotek, kiosk Ruchu.

Na piętrze: sklep z art. przemysłowymi, kawiarnia z dyskoteką, restauracja z barem i salą bankietową, usługi zegarmistrzowskie, oddział PZU, spółdzielnia krawiecko - kuśnierska, salon fryzjerski z biosauną.

Budynek funkcjonuje nadal w niezmienionej formie, bez generalnego remontu mimo słabej jakości materiałów, z których jest wykonany. Wokół niego w początku lat 90-tych wytworzył się mini-bazar. Universam przeznaczony jest do rozbiórki.

Hotel Forum, Kraków, 1989 (budowa od 1978), projekt arch. Janusz Ingarden

Swego czasu najnowocześniejszy budynek w Krakowie. Zbudowano go, jako hotel 4 gwiazdkowy, w pełni klimatyzowany, z bogatym programem usług i udogodnień. Obsługa klienta była tu niemal całkowicie skomputeryzowana. System informatyczny hotelu był prezentowany w jednym z programów cyklu 'Sonda' w TVP1.

W 2001 roku budynek został przez swojego oryginalnego operatora sprzedany międzynarodowej sieci hotelowej, po czym zamknięto go w roku 2002. Jako powód zamknięcia podano nasiąkanie fundamentów i zalewanie piwnic wskutek wad konstrukcyjnych (hotel stoi na brzegu Wisły). Kontrola Nadzoru Budowlanego z roku 2007 wykazała, że stan techniczny konstrukcji hotelu jest dobry.

Dziś budynek służy jako największy w Polsce bilbord - ogromne reklamy przykrywają całą niemal elewację.

Kino Świt, Nowa Huta, 1953, projekt: arch. Andrzej Uniejewski, projekt wnętrz i mebli : Marian Sigmund i Irena Pać-Zaleśna

Przykład, a wręcz perła, architektury socrealistycznej z wczesnych lat PRL. Obiekt wpisany na listę zabytków. Charakterystyczną fasadę frontową Kina Świt zdobi 12 kolumn z głowicami przypominających starożytne egipskie kapitele lotosowe. Motyw ten powtarza się na pilastrach dekorujących boczne elewacje oraz wnętrze portyku. Attyka wieńcząca urozmaicona jest tralkami.

Fot. Jakub Ociepa / Agencja Gazeta

Do roku 2002 w budynku funkcjonowało kino, po czym przekształcono go w centrum handlowe. Obecnie (kwiecień 2013) dobiega końca remont budynku. Na attyce zamontowano kopię oryginalnego stylowego neonu 'Ś W I T'. Od końca kwietnia 2013 będzie tam działał supermarket Tesco.

fot. Mateusz Skwarczek / Agencja Gazeta

Kino Kosmos, Szczecin, 1959, projekt arch. Andrzej Korzeniowski

Kino Kosmos stoi na placu powstałym po zniszczonych w czasie wojny kamienicach i zlikwidowanym skrzyżowaniu ulic. Dzięki cofnięciu w głąb kwartału ma pokaźnych rozmiarów plac wejściowy (zabudowany obecnie budkami z gastronomią) a ślepa ściana sąsiedniej kamienicy była niegdyś tłem dla wielkoformatowego neonu przedstawiającego nazwę kina na tle gwiaździstego nieba. Front kina zdobi panoramiczna, kolorowa mozaika autorstwa artysty plastyka Emanuela Messnera.

W 2004 roku kino nie wytrzymało konkurencji multipleksów i zostało zamknięte. Pojawił się projekt przebudowy i rozbudowy kina lecz został on oprotestowany i na wniosek m. in. środowiska architektów objęto 'Kosmos' ochroną poprzez umieszczenie go w rejestrze zabytków, w roku 2006. Jest to najmłodszy zabytek Szczecina. Budynek kina obecnie (kwiecień 2013) stoi opuszczony i niszczeje. Na placu przed kinem znajdują się 'tymczasowe' lokale gastronomiczne. Mowa jest o planach urządzenia w budynku kina dyskontu spożywczego Biedronka.

Hala widowiskowo - sportowa mieszcząca lodowisko oraz widownię na 3 867 miejsc. (maksymalnie hala może pomieścić ponad 5 tys. osób) Pierwszy tego typu budynek na Pomorzu. Odbywają się tu głównie mecze hokejowe i koszykarskie oraz imprezy artystyczno - muzyczne.  W roku 1981 hala była miejscem krajowego zjazdu NSZZ 'Solidarność'.

O idei Hali Olivia mówi profesor inżynier Stanisław Kuś, współautor projektu:

'Jaka była wiodąca idea projektu? Otóż symbolem morza jest ryba. Stąd taki zakrzywiony kształt, racjonalny konstrukcyjnie na obciążenia pionowe. A wiatr od morza uzasadnia takie pękate ukształtowanie również na siły poziome. Jeżeli jeszcze sprężymy dolny pas kablami o dużej wytrzymałości, to dostajemy rybę smukłą, o wysokości rozpiętości i bardzo ekonomicznej konstrukcji. Mój współpracownik śp. prof. Maciej Krasiński był zachwycony pomysłem. Ale - powiada - jak dodamy z przodu od ul. Grunwaldzkiej jeszcze ostry czub jako kontynuację pochyłych trybun, to dostajemy zarys kadłuba statku, który jest przecież też symbolem morza.'

Halę zamknięto chwilowo w 2007 roku z powodu groźby zawalenia się dachu. Po kontroli Nadzoru Budowlanego i stwierdzeniu bezpieczeństwa konstrukcji halę przywrócono do użytkowania.

Dom Handlowy Skarbek, Katowice, 1975, projekt arch. Jurand Jurecki

Budynek zlokalizowany w centrum Katowic. W latach 2005-2007 odnowiono elewację Skarbka i dodano dwie zewnętrzne windy. Autor projektu 'Skarbka' to jeden z najbardziej oryginalnych architektów okresu PRL w Katowicach i w Polsce. Jurand Jarecki praktykował w Paryżu u Georges'a Candilisa - ucznia Le Corbusiera. Wpływ jaki wywarła na nim praca w Paryżu widać w projektowanych przez niego, wyróżniających się, obiektach.

Dom Handlowy Zenit, Katowice, 1962, projekt arch. Mieczysław Król i arch. Jurand Jarecki

Jeden z pierwszych elementów przebudowy katowickiego Rynku. Elewacja odnowiona w latach 2008-2010, według projektu Rafała Króla - syna Mieczysława Króla - jednego z pierwotnych architektów budynku.

DH Zenit mieści dzisiaj sklep Społem, bank i prywatne liceum.

Mieszczący się w centrum Łodzi, trzypiętrowy dom towarowy powstał wraz z 13-sto kondygnacyjnym biurowcem. Po oddaniu do użytku był jednym z najnowocześniejszych budynków w Łodzi. Jego ówczesne gadżety to ruchome schody (same w sobie były atrakcją dla tłumów) oraz animowany neon ze stopniowo ubierającymi się postaciami kobiety i mężczyzny. W czasach PRL jeden z najbardziej renomowanych sklepów tego typu w Polsce. Wizytówka Łodzi. Był celem wycieczek turystyki zakupowej z całego kraju.

Można tu było nabyć trudno dostępne gdzie indziej towary tekstylne, spożywcze i przemysłowe. Po decentralizacji i przekształceniach własnościowych budynek do dziś służy funkcji handlowej.

Okrąglak to budynek w formie walca z pustym rdzeniem, będącym przestrzenią centralnej klatki schodowej. Budynek ma 10 kondygnacji, w tym parter i wieńczące piętro z tarasem widokowym i ażurową attyką - balustradą. Pierwszy w Poznaniu budynek z prefabrykatów żelbetowych. Elewacja budynku składa się z modułów - ram żelbetowych w formie smukłych prostokątów - tworzących charakterystyczny dla budynków Marka Leykama motyw 'żyletek'.

Okrąglak powstał jako dom towarowy. W roku 2004 został wpisany na listę zabytków. W 2005 otrzymał nagrodę Złotego Quadro w konkursie na najlepszy budynek półwiecza 1955-2005 w Poznaniu. W latach 2011-2012 przeszedł generalny remont i zmianę sposobu użytkowania. Teraz funkcjonuje jako biurowiec z usługami.

Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek, Katowice, 1971, projekt prof. arch. Maciej Gintowt, arch. Maciej Krasiński, konstrukcja: Andrzej Żórawski, Aleksander Włodarz, Wacław Zalewski

W `Spodku` znalazło się i kryte lodowisko (na 5200 miejsc), i sala gimnastyczna na 400, hotel, restauracja, gabinety odnowy, basen, przychodnia sportowa, a przede wszystkim główna hala, która pomieścić może nawet 18 tysięcy widzów. Układ trybun oraz system nagłośnienia i oświetlenia zaprojektowano tak, aby mogły się tu odbywać imprezy sportowe i masowe (koncerty, widowiska).

Dzięki unikalnej konstrukcji udało się tu połączyć prostokątne boisko z okrągłą widownią, nad która rozpięto szeroką na 126m paraboliczną kopułę: ze stalowego pierścienia wyprowadzono promieniście 120 dwukrotnie rozszczepionych lin stalowych, utrzymujących sklepienie hali.

Spodek przeszedł generalny remont w latach 2011-12, podczas którego chciano zmienić zupełnie charakter elewacji, wymieniając ich oryginalną okładzinę w formie łuski. Szczęśliwie udało się zachować pierwotne decyzje architektów i Spodek nie stracił swoich szarych łusek. Poziome pasy - balustrady wokół kompleksu 'Spodka' wykończone są małymi kamykami. Odwiedzając Katowice w lecie 2012 roku na własne oczy widziałem budowlańców wciskających kamień przy kamieniu w świeżą i miękką zaprawę.

Za pomoc w wyborze obiektów do przeglądu autor pragnie podziękować: Agnieszce Rumińskiej, Pani Bożenie Kosieradzkiej, Wojciechowi Słupczyńskiemu, Igorowi Kaźmierczakowi i Marcinowi Kościuchowi.