Kopuły, złoto, ikony. Perły polskiej architektury cerkiewnej [TOP 10]

Błękitne cerkwie Podlasia

Kolor błękitny w religii prawosławnej ma szczególną rangę: symbolizuje Matkę Boską, ale nie mniej często nasuwa skojarzenia z Niebem, niebiańskim życiem, duchowością i mistycyzmem. Nic więc dziwnego, że pojawia się nie tylko na ikonach, ale i w architekturze.

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Narwi, fot. Krzysztof Kundzicz, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Tradycja malowania elewacji drewnianych cerkwi na kolor błękitny jest szczególnie powszechna w regionie Bielska Podlaskiego. Tu w okolicznych miejscowościach do dziś funkcje sakralne pełnią zabytkowe, drewniane cerkwie, których zewnętrzne ściany mają nietypowy, intensywnie błękitny kolor.

Cerkiew pod wezwaniem Ikony Matki Bożej Pomnożycielki Chlebów w Szastałach, fot. Julo, wikimedia, zdjęcie w domenie publicznej

Jednymi z najpiękniejszych w tym gronie są m.in. cerkiew św. Proroka Eliasza w Podbielu, wybudowana na przełomie XIX i XX wieku, pochodząca z podobnego okresu cerkiew pw. Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radości w Tokarach czy Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Narwi, która ma błękitne nie tylko elewacje, ale i dachy wraz z cebulastymi hełmami wież. O tym, jak żywa jest tradycja błękitnych cerkiew może świadczyć też fakt, że ów kolor pojawia się także na elewacjach nowowznoszonych obiektów, np. cerkwi pod wezwaniem Ikony Matki Bożej Pomnożycielki Chlebów w Szastałach, wybudowanej w latach 1999 - 2005.

Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu

Początki istnienia monasteru w Supraślu sięgają XV w. To jeden z pięciu prawosławnych klasztorów męskich w Polsce - dziś służy nie tylko zakonnikom i odwiedzającym cerkiew wiernym, mieści się tu bowiem także Muzeum Ikon oraz prawosławne centrum edukacyjno - konferencyjne pod nazwą Akademia Supraska.

Fot. Agnieszka Sadowska / Agencja Gazeta

Monaster składa się z kompleksu zabudowań, którego centralny punkt stanowi cerkiew, jako jedna z niewielu w Polsce nosząca obronne formy. Pochodząca z XVI wieku (choć później przebudowywana) ceglana świątynia wyposażona została w cztery wieże w narożach oraz ukryte w gzymsie strzelnice.

Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu, fot. Chwiedka, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Dookoła cerkwi rozlokowane są pochodzące z XVII i XVIII wieku barokowe budynki klasztorne oraz XVII-wieczny Pałac Archimandrytów. Na teren monastyru prowadzi brama z dzwonnicą, wybudowana w XVIII wieku i inspirowana bramą Pałacu Branickich w Białymstoku.

Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu, Marek i Ewa Wojciechowscy / Trips over Poland, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku

To jedna z nowszych świątyń w naszym zestawieniu - jej budowa rozpoczęła się w latach 80. XX wieku, a gmach wyświęcono w 1999 roku. Wzniesiona na terenie białostockiej dzielnicy Antoniuk cerkiew jest największym tego typu obiektem w Polsce.

Fot. Agnieszka Sadowska / Agencja Gazeta

Autor projektu świątyni, znany białostocki architekt Jan Kabac nadał jej formy, będące połączeniem tradycji architektury prawosławnej z motywami współczesnymi. Ceglany gmach został założony na planie centralnym; wieńczy go pięć kopuł, a niektóre części bogato rozczłonkowanych elewacji zakończone są łukiem, przypominającym kształtem tzw. "ośli grzbiet", a mającym symbolizować płomienie (co ma związek z symboliką Ducha Świętego, patrona świątyni). Elewacje cerkwi wzniesiono z użyciem trzech rodzajów cegieł.

Fot. Agnieszka Sadowska / Agencja Gazeta

Cerkwi towarzyszy wybudowana kilka lat później, wysoka na 70 metrów wieża, wyposażona w dziesięć dzwonów i stanowiąca zarazem bramę, wiodącą wiernych ku gmachowi świątyni.

Cerkiew Narodzenia Przenajświętszej Bogarodzicy w Białym Borze

Zmarły w 2011 roku Jerzy Nowosielski był jednym z najwybitniejszych współczesnych polskich malarzy. Bardzo ważnym elementem jego twórczości były prace, związane z tradycją prawosławną - artysta nie tylko malował obrazy, inspirowane ikonami, ale i projektował wystrój prawosławnych świątyń. Cerkiew w Białym Borze na Pomorzy Zachodnim można uznać za ukoronowanie związków malarza z wyznaniem grekokatolickim - Nowosielski zaprojektował zarówno bryłę, jak i wnętrza świątyni.

"Od dziecka marzyłem żeby zaprojektować obiekt sakralny. Współpracowałem z architektami, robiłem polichromie, ale to były kawałki. A chciałem stworzyć coś od podstaw" - mówił artysta. W cerkwi w Białym Borze udało mu się swoje marzenie zrealizować (zaprojektował cerkiew we współpracy z architektem Bogdanem Kotarbą). Wybudowany w latach 1992-1997 gmach jest spójną całością, "dziełem totalnym", w którym architektura i wyposażenie wnętrza tworzy "metafizyczną jedność".

Fot. Agnieszka Sadowska / Agencja Gazeta

Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce

Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce to kolejny budynek często wspominany w zestawieniach najciekawszych obiektów architektury polskiej lat 80. Wybudowana w 1982 roku wg projektu Aleksandra Gregorowicza świątynia - to przykład połączenia zasad, narzuconych przez tradycję z autorskim ich potraktowaniem przez architekta i połączeniem ich z formami współczesnymi. Oryginalna bryła cerkwi w Hajnówce wyróżnia ją na tle innych obiektów tego typu.

Fot. Jędrzej Wojnar / Agencja Gazeta

Dwupoziomowy gmach ma duże rozmiary - może na raz pomieścić nawet 5 tysięcy wiernych. Cerkiew ma nieregularne, jakby organiczne kształty, a jej betonowe elewacje miękko się wyginają. Wielu badaczy w kształtach budowli doszukuje się inspiracji sakralnymi projektami Le Corbusiera, szczególnie jego słynnej kaplicy w Ronchamp.

Fot. Grzegorz Dąbrowski / Agencja Gazeta

Charakterystycznym elementem budowli jest także ogromny dach, scalający rozczłonkowaną bryłę, nakrywający ją niczym falujący namiot (nad bocznymi kaplicami dach układa się wręcz w kształty, przypominające falbany). Poza wieńczącą samą świątynię wieżą, obok cerkwi stanęła także betonowa dzwonnica o podobnie jak główny gmach nieregularnym, miękkim, organicznym kształcie.

Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce, fot. Polimerek, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Podobno początkowo mieszkańcy Hajnówki nie byli przekonani do nowej cerkwi, wzbudzała kontrowersje ze względu na swój oryginalny kształt, dziś jednak jest znakiem rozpoznawczym miejscowości, jednym z jej symboli. Nie bez znaczenia jest też fakt, że w świątyni co roku odbywa się światowej sławy Festiwal Muzyki Cerkiewnej, ceniony także zagranicą i przyciągający tu licznych gości.

Sobór Świętej Trójcy w Hajnówce,fot. Przykuta, wikimedia, GFDL

Sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie

Cerkiew na warszawskiej Pradze jest jednym z bardziej charakterystycznych budynków w stolicy. Wzniesiona została w latach 60. XIX wieku na prośbę zamieszkującej prawobrzeżną Warszawę ludności wyznania prawosławnego, niedługo po tym, jak do użytku tuż obok oddano Dworzec Petersburski (obecnie Wileński) będący ostatnią stacją na linii z Petersburga do Warszawy.

Fot. Sławomir Kamiński / Agencja Gazeta

Cerkiew, zbudowana według projektu Mikołaja A. Syczewa, założona jest na planie krzyża greckiego i zwieńczona pięcioma kopułami. Kopuły mają ogromne znaczenie w architekturze prawosławnej - każda cerkiew posiada kilka tego typu elementów architektonicznych. Kopuła jest symbolem nieba, Boga, świętych i świata anielskiego, znaczenie ma także ich liczba: pięć kopuł (tak jak w warszawskiej cerkwi na Pradze) - to znak Chrystusa i czterech ewangelistów; jeśli kopuły są trzy - symbolizują Trójcę Świętą. Kopuł może być np. siedem - wtedy oznaczają sakramenty, gdy jest tylko jedna - jest znakiem Boga.

Fot. Jerzy Gumowski / Agencja Gazeta

Sobór św. Aleksandra Newskiego w Łodzi

Cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Łodzi zbudowana została w latach 1880-1884 według projektu Hilarego Majewskiego. W skład komitetu budowy cerkwi weszli najbogatsi łódzcy przemysłowcy, m.in. Karol Scheibler, Izrael Poznański i Juliusz Heinzel. Co ciekawe - żaden z nich nie był wyznania prawosławnego, fabrykanci chcieli, aby w wielokulturowym mieście, w którym żyli obok siebie przedstawiciele różnych narodów i wyznań każda religia miała swoje miejsce kultu.

fot. Marcin Stępień/ Agencja Gazeta

Łódzka cerkiew zlokalizowana jest w centrum miasta, w pobliżu dworca kolejowego. Dziś jest starannie wyremontowana, tym łatwiej więc podziwiać jej najbardziej charakterystyczne elementy - złotą kopułę oraz wielobarwne mozaiki, zdobiące jej elewacje. Wejście do świątyni wyznacza wysoka wieża.

Fot. Tomasz Stańczak / Agencja Gazeta

Drewniane cerkwie Podkarpacia

16 obiektów - po 8 z Polski i Ukrainy - grupa wzniesionych od XVI do XIX wieku drewnianych cerkwi od 2003 roku znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Są wśród nich cerkwie halickie, łemkowskie, bojkowskie i huculskie - to nieco się miedzy sobą różniące architektoniczne formy, związane z tradycjami grup etnicznych, użytkujących świątynie.

Cerkiew w Owczarach, fot. Sebastian Mierzwa, wikimedia, CC BY-SA 3.0 pl

"Świątynie są świadectwem odrębnych tradycji budowlanych, zakorzenionych w tradycji Kościoła Wschodniego. Zawierają elementy lokalnego budownictwa i symboliczne odniesienia do kosmogonii danej społeczności" - uzasadniali wpis na listę przedstawiciele UNESCO. Dziś zazwyczaj malowniczo położone wśród gór drewniane cerkwie są nie tylko pamiątką po czasach, gdy okolice zamieszkiwało wiele różnych grup etnicznych i narodów, ale i bezcennymi i pięknymi zabytkami drewnianej architektury.

Cerkiew w Chotyńcu, fot. Wojciech Pysz, wikimedia, GFDL & cc-by-sa-2.5,2.0,1.0

Drewniane cerkwie w Bieszczadach

Kolejną grupę interesujących, drewnianych cerkwi możemy znaleźć w Bieszczadach, kojarzących się głównie z górskimi wędrówkami. Znaleźć tu można, co cerkwie, które co prawda nie znajdują się na liście UNESCO, ale są nie mniej piękne i warte naszej uwagi.

Cerkiew Opieki Matki Bożej w Równi, fot. Damian Beer, wikimedia, CC BY-SA 3.0

Służące osiadłej tu już w XV wieku ludności wyznania greko-katolickiego świątynie po II wojnie światowej i wysiedleniu z tych ziem wyznawców prawosławia popadały w ruinę. Wykorzystywane jako magazyny i budynki gospodarcze lub po prostu opuszczone niszczały. Niektórych nie udało się uratować (pożar w kilka godzin może unicestwić stuletnią drewnianą budowlę), kilka z nich jednak przeszła w ręce kościoła katolickiego i wyremontowana pełni funkcje świątyń katolickich, a zarazem cennych zabytków architektury.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Bystrem, fot. Viltharis, wikimedia, CC BY 3.0

Nowa cerkiew w Warszawie

W listopadzie 2015 roku na południowych obrzeżach Warszawy, przy ulicy Puławskiej rozpoczęła się budowa nowej cerkwi. Będzie to pierwsza prawosławna świątynia, wybudowana w stolicy od ponad stu lat. "To będzie kula osadzona na sześcianie, symbol nieba zstępującego na ziemię" - mówi o cerkwi jej projektant, architekt Andrzej Markowski z warszawskiej pracowni Sweco Architekci. Jako inspirację dla swojej pracy wymienia architekt słynną Hagię Sophię, potężną bizantyjską świątynię ze Stambułu.

Nowa cerkiew w Warszawie, proj. Andrzej Markowski, materiały prasowe

"Mamy teraz w Warszawie dwie cerkwie. Obie są jeszcze z czasów zaborów, zaprojektowane przez Rosjan na wzór świątyń rosyjskich. Nowa powstanie według projektu Polaka dla Polskiego Kościoła Prawosławnego, a metropolicie Sawie zależało na tym, żeby jej architektura powróciła do źródeł" - tłumaczył "Gazecie" Andrzej Markowski.

Wnętrza nowej świątyni będą ozdobione mozaikami i malowidłami nawiązującymi do twórczości Jerzego Nowosielskiego.