Metabolizm. Architektura jak biologia...

Manifest: Metabolizm 1960

Metabolizm - całokształt reakcji chemicznych i związanych z nimi przemian energii zachodzących w żywych komórkach, stanowiący podstawę wszelkich zjawisk biologicznych. Procesy te pozwalają komórce na wzrost i rozmnażanie, zarządzanie swoją strukturą wewnętrzną oraz odpowiadanie na bodźce zewnętrzne (źródło: pl.wikipedia.org)

Metabolizm - japońska filozofia architektoniczna ogłoszona światu przy okazji Międzynarodowej Konferencji Projektowania w Tokio, za sprawą publikacji manifestu zatytułowanegoMetabolizm 1960: Propozycje nowej urbanistyki

We wstępie do manifestu Metabolizmu Noboru Kawazoe tak definiował nowy ruch:

Metabolizm to nazwa grupy, której każdy członek proponuje konkretne projekty i ilustracje dotyczące przyszłości naszego świata. Uważamy, że społeczeństwo ludzkie to proces życiowy - ciągły rozwój od atomu do mgławicy. Powodem dla którego używamy biologicznego terminu 'metabolizm' jest nasza wiara w to, że projektowanie i technologia są przejawami życia ludzkiego.

Nazwa i filozofia kierunku zostały wymyślone w celach propagandowych jako japońska odpowiedź na zachodnie -izmy. Jak pisze Charles Jencks w swoim przeglądzie Ruch Nowoczesny w Architekturze :

Metabolizm porównywał budynki i miasta do procesu zachodzącego we wszystkich żywych organizmach: cyklów przemian i stałego odnawiania oraz destrukcji tkanki organicznej. (...) nieustanna przemiana taoizmu i buddyjska idea reinkarnacji (...)

Idea architektury jako ekologii, samowystarczalnych i elastycznych, przystosowalnych systemów / struktur budynków i środowisk. Z filozofii metabolizmu wynikał, między innymi, podział struktury budynku na trwałą konstrukcję nośną oraz mniej trwałe elementy wymienne / ruchome (np. rdzeń i kapsuły) oraz systemowe przewidywanie przyszłej rozbudowy czy redukcji lub wymiany.

Podstawą filozofii metabolizmu jest dążenie do odnawiania, recyklingu, transformacji, dodawania i usuwania architektury w celu dostosowania jej do zmieniających się potrzeb. Tradycja ta istniała od tysięcy lat w drewnianych budowlach Japonii. Architektura metabolistyczna proponowała ideę zmiany w architekturze nowoczesnej, zmiany, która jest dobra i niezbędna dla odnowy i wzrostu - K.Kikutake

fot. Takara Beautilion, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

Główne idee i projekty metabolistów powstały między Konferencją Projektowania w Tokio w 1960 a Expo w Osace w 1970.

Założyciele i członkowie grupy metabolistów

Mentorem i inspiratorem metabolistów był Kenzō Tange - najbardziej wpływowy architekt japoński swoich czasów. Idea uformowania nowej grupy wyszła od inżyniera Takashi Asada, pozostał on jednak jakby za kulisami ruchu. Niezwykle aktywnymi członkami metabolizmu (Charles Jencks porównuje ich nawet do renesansowych mistrzów) byli : Kisho Kurokawa (kapsuły), Kiyonori Kikutake (pływające miasta), Fumihiko Maki (Forma Grupowa), Masato Otaka (Forma Grupowa), Kenji Ekuan (projektant przemysłowy) oraz Noboru Kawazoe (pisarz i krytyk architektury - to on napisał manifest grupy).

fot.Kisho Kurokawa (1934-2007)źródło: www.kisho.co.jp

fot. Kiyonori Kikutake (1928-2011) źródło: www.kikutake.co.jpg

fot. Fumihiko Maki (1928), źródło: en.wikipedia.org

Kolejny uczeń i współpracownik Kenzō Tange to Arata Isozaki. Architekt, który nigdy nie zapisał się do grupy metabolistów ale jego wczesne projekty zdecydowanie przynależą do tego nurtu.

fot. Arata Isozaki (1931), źródło: www.ifd-arch.blogspot.com

Dla różnych członków grupy 'metabolizm' oznaczał różne rzeczy. Mogła to być 'koegzystencja różnorodnych elementów' (Kurokawa), 'to, co pozostaje nie zmienione, kiedy następuje zmiana' (Kikutake), 'stałe odnawianie się całej natury - zwierząt i roślin, żywych organizmów i naturalnego środowiska' (Otaka).

Istnieją też różne historie pochodzenia nazwy. Według pierwszej nazwa 'metabolizm' naturalnie nasunęła się Kikutake, gdyż studiował on medycynę zanim został architektem. Druga teoria głosi, że wpierw powstawały pierwsze projekty a potem zaczęto poszukiwać w słownikach pasującej do nich nazwy.

Inspirująca tradycja metabolistów

Najbardziej zaskakujące jest to, że metabolizm tkwi w japońskiej sztuce budowania już od wielu stuleci. Najlepszym tego przykładem jest Wielki Chram w miejscowości Ise znany też jako Ise Jingū. Jest to największe i najbardziej szanowane sanktuarium shintoistyczne w Japonii, odbudowywane według tych samych planów ale z nowych materiałów co 20 lat nieprzerwanie od 690 roku naszej ery.

rys. Wielki Chram Ise, źródło: continuousconstruction.blogspot.com

80% powierzchni Japonii stanowią tereny górzyste w związku z czym metaboliści poszukujący nowatorskich rozwiązań projektowali swoje miasta nie tylko na lądzie ale także na 'sztucznym lądzie', na wodzie i w powietrzu. Metabolistyczne hasła, które eksploatowali w projektach to : kapsuła, sztuczny ląd, pływający ląd, odnawianie, ruchomość / mobilność, rozrost komórkowy, rozrost liniowy, forma grupowa, move-net, engawa (przestrzeń pomiędzy budynkami lub przestrzeń półpubliczna).

Kenzo Tange - najbardziej wpływowy architekt japoński

Najsławniejszy i najbardziej wpływowy architekt japoński. Laureat Nagrody Pritzkera w roku 1987. Kierowane przez niego Tange Laboratory na Uniwersytecie Tokijskim było kolebką Metabolizmu a wraz z nim najlepszych japońskich architektów.

Nasze miasta są niczym organizmy żywe złożone z elementów wymiennych jak komórki, nieprzerwanie odnawiające swój metabolizm i ciągle pozostające spójną, stabilną formą - K.Tange

A-Frame (1959)

Nowy system organizacji mieszkalnictwa w projekcie dla Zatoki Bostońskiej, który Tange opracował wraz ze studentami na MIT, jako profesor wizytujący. W 100 metrowej wysokości atrium o przekroju kształtu litery A przebiega sieć jezdni, kolej i wszelka miejska infrastruktura; po obu stronach ramion litery A co trzeci poziom wprowadzono płytę sztucznego lądu, na której zaprojektowano 3-poziomowe bloki mieszkalne.

fot. Kenzo Tange z zespołem studentów MIT, A-Frame, 1959, źródło: paulrudolph.blogspot.com

fot. Kenzo Tange z zespołem studentów MIT, Boston Harbour, 1959, źródło: paulrudolph.blogspot.com

Plan Zatoki Tokijskiej (1960)

Wielopoziomowa megastruktura zaplanowana osiowo na sztucznym lądzie w poprzek Zatoki Tokijskiej. W mieście tym można wydzielić różne warstwy ze względu na szybkość komunikacji, przez którą jest zdominowane. Dwa główne typy budynków to mieszkaniówka w formie A-Frame oraz biurowce w formie sieci łączonych trzonów. Rozbudowa miasta na zatoce miała by odbywać się liniowo w czterech 5-cio letnich cyklach. Główny 'kręgosłup' mieszczący administrację i biura miał 'rozrastać się' na boki w dzielnice mieszkalne.

fot. Kenzo Tange z zespołem, Plan Zatoki Tokijskiej, 1960, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

fot. Kenzo Tange z zespołem, Plan Zatoki Tokijskiej-model, 1960, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

fot. Kenzo Tange z zespołem, Plan Zatoki Tokijskiej-model, 1960, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.comrys. Kenzo Tange z zespołem, Plan Zatoki Tokijskiej, 1960, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

Mount Fuji type housing = Mieszkalna Góra Fuji (1965) - struktura spiętrzonego sztucznego lądu w formie stożka i na planie koła przeznaczona na mieszkania;

Centrum Prasowe prefektury Yamanashi w Konju (1967) - Budynek w technologii łączonych trzonów. Pylony (trzony komunikacyjno-instalacyjne) + mosty biurowe + wolne przestrzenie między nimi dla przyszłej rozbudowy.

fot.Centrum Prasowe prefektury Yamanashi w Konju,1967, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

Centrum Prasowe Shizuoka w Tokio (1967)

Pojedynczy trzon + odrastające pomieszczenia. Jest to startowy punkt sieci połączonych trzonów. Sieć nie miała być nigdy zbudowana.

fot.Centrum Prasowe Shizuoka w Tokio, 1967, źródło: archidialog.com

Kiyonori Kikutake

Projektowanie miast musi zostać otwarte na wartości humanitarne - jedną z dróg ku temu jest stymulacja skostniałych miast i zastrzyk mobilności i zmienności architektury. Miasta przyszłości powinny zachować rytm zgodny z regeneracją ludzkiego życia i postępami społecznymi za sprawą organizacji pozwalającej na ruchomość i łączenie. Niemożliwym jest dynamiczne wprowadzenie tych ruchomych czynników jeżeli budujemy miasto na nieruchomym lądzie. Wizja Miasta Oceanicznego wyniknęła z tego faktu - K.Kikutake

Sky House (Tokio, 1958) - pierwszy zbudowany projekt metabolistyczny. Dom - kanapka podtrzymywany 'w niebie' przez cztery smukłe podpory, który Kikutake zbudował dla siebie samego. Wyposażenie ustawiono w otwartym planie 'w ruchomej pozycji', tak aby mogło być przemieszczane i wymieniane. Instalacje nie były zgrupowane w środku (jak w tradycyjnym domu) ale rozproszone po obrzeżach kwadratowego planu - tak aby było łatwo je wymienić i unowocześnić. (podobna zasada przyświecała projektantom Centrum Pompidou w Paryżu). Zastosowano tutaj move-net - małą podwieszoną do podłogi kostkę powiększającą przestrzeń domu właściwego a pełniącą funkcję pokoju zabaw dla dzieci. W ciągu lat wolna przestrzeń pod Sky House została zabudowana i wypełniona dodatkowymi pomieszczeniami w miarę rozrastania się rodziny i potrzeb.

fot. Kiyonori Kikutake, Sky House, 1958, Tokio, źródło: designboom.com

Miasto Oceaniczne / Miasto na Morzu (Marine City, 1960) - projekt morskiej cywilizacji: sztuczny ląd = pływające wyspy, z których wyrastają rdzenie komunikacyjno - instalacyjne, do których dołączone są kapsuły - jednostki funkcjonalne - mieszkania, biura itd. Jest to temat powracający wielokrotnie w karierze Kikutake. Powstało kilka wersji projektu pływających miast.

fot. Kiyonori Kikutake, Marine City, 1962, źródło: japanfocus.org

fot.Stratiform structure module, 1972, źródło: archpaper.com

Przykład projektu sztucznego lądu wzdłuż i nad linią infrastruktury komunikacyjnej.

Kisho Kurokawa

Miasto przyszłości musi się zmieniać i odnawiać, ciągle dostosowywać się do życia jutra na pewnych wspólnych podstawach. Dlatego każdy segment powinien zmieniać się ciągle, tak by utrzymać wspólny system. Tym sposobem miasto będzie się rozwijać (rosnąć), ciągle się odnawiając i przebudowując zachowując jednocześnie uniwersalną jednostkę życia - K.Kurokawa

Elementy najbardziej charakterystyczne dla twórczości Kurokawy to kapsuły oraz przestrzenne łączniki -węzły.

Helix City (1961)

Osiem lat po opublikowaniu modelu podwójnej heliksy DNA w magazynie Nature powstaje zainspirowany nią projekt megastruktury.Jest to modularny system mogący rozrastać się lub redukować wedle potrzeb. Każda spirala miała pomieścić mieszkania dla 10,000 ludzi i zawierała w sobie różne środki transportu.

fot. Helix City, 1961, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

Takara Beautilion na Expo 70 w Osace (1968-70) , Zakłady spożywcze Nitto w Sagae (1964)

Otwarty system przestrzennych łączników (węzłów) daje możliwość wzrostu i przemiany. W przypadku budynku Zakładów w Nitto specjalnie ukształtowana głowica kolumny umożliwiająca wzrost strukturalny w trzech kierunkach - wzdłuż kątów prostych i po przekątnej. W przypadku Baeutilionu jednostką konstrukcyjną jest sześcioramienny przestrzenny krzyż utworzony przez 12 wygiętych stalowych rur połączonych ze sobą elementami płaskich blach. W zbudowaną z nich przestrzenną ramę wstawione zostały kubiczne kapsuły z zaokrąglonymi narożnikami. Struktura ma wygląd nieukończonej, co sygnalizowało możliwość dynamicznego wzrostu lub redukcji poprzez dołączanie lub odłączanie elementów, w pionie i poziomie wedle potrzeb bez zaburzania całości. fot. Takara Beautilion, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

fot. Zakłady Nitto, źródło: kisho.co.jp

Wieżowiec Nakagin w Ginza, Tokio (1970-72)

Kapsułowiec w Tokio składa się z powtarzalnych ale asymetrycznych gron kabin. 140 kapsuł zawieszonych na dwóch nie równej wysokości trzonach komunikacyjnych tworzy dwie wieże mieszkalne o wysokości 13 i 11 pięter. Kapsuły to w istocie zmodyfikowane kontenery okrętowe z okrągłym oknem, wmontowanymi kompaktowymi łazienkami, wbudowanym umeblowaniem oraz sprzętem elektronicznym (stereo, TV, kalkulator). Kapsuły były składane i wyposażane w pełni w fabryce, po czym przewiezione na miejsce budowy były podnoszone i montowane na trzonie za pomocą czterech tylko śrub. Asymetria i nierówne wysokości składają się na niedokończoną równowagę (niedoskonałość zen) pozwalającą oku uzupełnić obraz. W wieżowcu Nakagin Kurokawa zrealizował założenia metabolizmu wymienność i recykling architektury. Był to prototyp architektury zrównoważonej. W założeniu można było zastąpić zużyte kapsuły nowymi. W rzeczywistości jednak od czasu jego wzniesienia nikt nigdy nie wymienił żadnej kapsuły.

Kisho Kurokawa, Nakagin Capsule Tower Building, Tokio, 1972, fot: Ohashi Tomio, źródło: domusweb.it

Kapsuła, jiga, ptasie gniazdo lub pralka automatyczna.

Jiga - jaźń i tożsamość, w kategoriach architektury miejsce ceremonii picia herbaty; wg. Kurokawy - 'Indywidualna przestrzeń, w której człowiek może identyfikować się na wspólnej płaszczyźnie z kosmosem [...] (za Charles Jencks) Kapsuła jest metaforą jiga w płaszczyźnie duchowej oraz metaforą ptasiego gniazda w płaszczyźnie fizycznej.

fot. Wnętrze kapsuły, źródło: wikipedia.org

Międzynarodowa organizacja Docomomo chciała wpisać Wieże Nakagin na listę Światowego Dziedzictwa w 1996 roku. Toczyły się jednak debaty na temat wyburzenia wież i zastąpienia ich nowym, wyższym budynkiem. Kisho Kurokawa bronił swojego budynku dopóki żył i miał w tym poparcie Japońskiego Instytutu Architektów. Ostatecznie jednak zapadła decyzja o ich wyburzeniu.

Fumihiko Maki

Miastom, miasteczkom i wioskom na całym świecie nie brakuje bogatych zespołów Formy Grupowej. Większość z nich jednak zwyczajnie uformowało się w drodze ewolucji, nie zostały zaprojektowane - F.Maki

Idea Formy Grupowej stworzona przez Fumihiko Maki i Masato Otaka odnosi się raczej do przestrzeni między budynkami niż do formy samych budynków, która w tej idei jest drugoplanowa i pozostaje raczej anonimowa i uproszczona. Nie jest to propozycja technologiczna a raczej konieczny proces społeczny.

Forma Grupowa wychodzi od ludzi, członków społeczeństwa raczej niż od ich potężnych przywódców. Przykłady Formy Grupowej to wioska, grupa domów czy bazaar a nie założenie pałacowe, które ma charakter kompozycyjny - F.Maki

fot. Nikia - typowa grecka wioska w górach, źródło:www.ferries-greece.com

Forma grupowa ewoluuje z systemu elementów w przestrzeni. Teoria ta przewiduje zmniejszenie ogólnej kontroli w urbanistyce, na rzecz wzajemnych zależności i niekompletności. Ta elastyczna forma planowania urbanistycznego zainspirowana jest analizą śródziemnomorskich wiosek i miasteczek na wzgórzach - stąd ludzka, kameralna skala architektury, jej bezosobowość i brak narzucania się ale też wrażliwość i uczciwość.

Projekt Shinjuku, Tokio (1960)

Pierwsze zastosowanie teorii Formy Grupowej w projekcie. Platforma 'sztucznego lądu' nad stacją Shinjuku, na której zaplanowano centrum handlowe, biurowce i centra rozrywki. Biurowce zaprojektowano w nieregularnych gronach, centra rozrywki w formie kwiatów. Jeżeli zabraknie jednego 'płatka' nie zakłóca to formy kwiata - oto istota Formy Grupowej.

fot. Projekt Shinjuku, F.Maki, M.Otaka, 1960, źródło: Some thoughts on collective form

fot. Projekt Shinjuku, F.Maki, M.Otaka, 1960, źródło: Some thoughts on collective form

Hillside Terrace, Tokio (1969-92)

Zespół apartamentowy rozwijany na przestrzeni 23 lat. Jest to przeciwieństwo 'natychmiastowego miasta' (jak np Dubaj) oraz tak ulubionych przez metabolistów megastruktur. Forma Grupowa - w teorii system organicznego wzrostu - jest tutaj osiągnięta nie przez spontaniczność, improwizację i różnorodność ale przez wrażliwe, długoterminowe planowanie.

fot. Hillside Terrace, Tokio,F. Maki, źródło: Maki and Associates

fot. Hillside Terrace, Tokio, F. Maki, źródło: ja.wikipedia.org

Republic Polytechnic campus w Singapurze (2007)

Grupa podobnych, lub wręcz takich samych budynków zbudowana na platformie - 'sztucznym lądzie'.

fot. Republic Polytechnic campus, Singapur, 2007, źródło: architecturalmoleskine.blogspot.com

Maki buduje obecnie (2013) Wieżę 4 w nowym kompleksie World Trade Center w Nowym Jorku.

rys. WTC 4, F.Maki, Nowy Jork, źródło: maki-and-associates.co.jp

Arata Isozaki

Tokio jest w beznadziejnej sytuacji, nie do pomyślenia dla mnie jest architektura poniżej 30 metrów nad ziemią - wszystko poniżej 30 metrów zostawiam innym. Jeżeli myślą, że da się rozwiązać bałagan w tym mieście, dajmy im spróbować - A. Isozaki

Miasto w Powietrzu (1960) - megastruktura - system połączonych rdzeni komunikacyjnych. Okrągłe wieże trzonów komunikacyjnych połączone odchodzącymi od nich w różnych kierunkach poziomymi budynkami - mostami. W ten sposób tworzy się 'wisząca' sieć zabudowy - nowa warstwa miasta nad miastem istniejącym.

rys. Miasto w Powietrzu, Arata Isozaki, źródło: relationalthought.wordpress.com

Idea połączonych trzonów została wykorzystana później przez Kenzo Tange w budynku Centrum Prasowego prefektury Yamanashi w Konju (1967). Isozaki wykorzystał tą ideę w projekcie NarodowegoBanku Kataru (2002) - Emir Kataru przeglądając portfolio wczesnych projektów Isozakiego wskazał palcem na najbardziej radykalną z koncepcji i powiedział: 'Chcę właśnie to ...'

wiz. Narodowy Bank Kataru, 2002, Arata Isozaki, źródło: Project Japan Metabolism Talks

Klastry w Powietrzu (1962) - wariacja na temat Miasta w Powietrzu. Jest to bardziej radykalne rozwiązanie Tokijskiego chaosu miejskiego. Isozaki unika ingerencji w to co dzieje się na lądzie - zamiast tego projektuje nową warstwę miasta podtrzymywaną przez i wyrastającą na wspornikach z trzonów komunikacyjnych. Jego nowe miasto zaczyna się ponad 30 metrów nad ziemią. Forma wsporników pochodzi z tradycyjnej konstrukcji pagody. Projekt Isozakiego robi też użytek z kapsuł - wielu tymczasowych elementów zawieszonych na trwałych trzonach nośnych.

fot. Klastry w Powietrzu, Arata Isozaki, źródło: superspaces.blogspot.com

Podobna idea na małą skalę została zastosowana w projekcie Biblioteki Kataru (2002).

wiz. Biblioteka Narodowa Kataru, Doha, 2002, źródło: isozaki.co.jp

Dziedzictwo i echa Metabolizmu

Niezliczone pomysły metabolistów nie mogły przejść bez echa w historii architektury. Oto kilka przykładów pokazujących zakres wpływów japońskiej awangardy lat szcześćdziesiątych:

Projekty grupy Archigram

Plug-in City (1964) autorzy: Warren Chalk, Peter Cook, Dennis Crompton - idea kapsuł

rys. Plug-in City, źródło: archigram.westminster.ac.uk

rys. Plug-in City, źródło: archigram.westminster.ac.uk

Walking City (1964) autorzy: Warren Chalk, Frank Brian Harvey, Ron Herron - idea zmienności i mobilności

rys. Walking City, źródło: archigram.westminster.ac.uk

rys. Walking City, źródło: archigram.westminster.ac.uk

Centrum Pompidou, Paryż (1971) Renzo Piano + Richard Rogers - idea podziału na stałą strukturę nośną i wymienne, przesuwne podziały wewnętrzne; instalacje na zewnątrz - umożliwiają zmiany we wnętrzu, łatwość naprawy i wymiany

Centrum Pompidou, Paryż,fot. archiwum autora

fot. Centrum Pompidou, Paryż, źródło: wikipedia.org

Ministerstwo Transportu Drogowego, Tbilisi, Gruzja, (1975) Georgy V. Chakhava - idea połączonych trzonów

fot. Ministerstwo Transportu Drogowego, Tbilisi, Gruzja (1975), arch. Georgy V. Chakhava, źródło: pingmag.jp

Lloyds Building, Londyn  (1986) Richard Rogers - idea kapsuł (z łazienkami)

Lloyds Building, Londyn,fot. archiwum autora

Lloyds Building, Londyn, fot. archiwum autora

BIG(Bjarke Ingels Group)

# Towers w Seulu (2012) - idea połączonych trzonów

wiz. # Towers w Seulu, źródło: facebook.com/pages/BIG-Bjarke-Ingels-Group

Peoples Building, (2004), Szanghaj - idea A-frame

wiz. Peoples Building, Szanghaj, źródło: big.dk

Delfinarium i centrum odnowy biologicznej, (2005) - idea pływających miast / mieszkalnej góry

fot.Delfinarium i centrum odnowy biologicznej,źródło: big.dk

Mountain Dwellings [Mieszkalna Góra],(2007), Kopenhaga - idea mieszkalnej góry

fot. Mountain Dwellings,Kopenhaga,źródło: archiwum autora

fot. Mountain Dwellings,Kopenhaga,
źródło: archiwum autora

OMA - Projekt The Interlace w Singapurze; przypomina Miasto w Powietrzu Isozakiego oraz biurowce z projektu Zatoki Tokijskiej; idea połączonych trzonów

wiz. The Interlace, OMA, źródło: oma.eu

Przyszliście tu dziś posłuchać naszych rozmów o Metabolizmie. Ale proszę nie myślcie , że coś zrozumieliście. Proszę nie myślcie, że cokolwiek kiedykolwiek zrozumieliście.

K.Kikutake na zakończenie sympozjum na temat Metabolizmu w Muzeum Mori w Tokio, we wrześniu 2011.

artykuł powstał w oparciu o:

- PROJECT JAPAN Metabolism Talks, Rem Koolhaas, Hans Ulrich Obrist, wyd. TASCHEN, 2011

- Ruch Nowoczesny w Architekturze, Charles Jencks, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987

- Architectural Theory From the renaissance to the present, wyd. TASCHEN, 2006