Dzielnica Eur - Trzeci Rzym. Propaganda i metafizyka

Trzeci Rzym

Mocarstwowe plany faszystowskich Włoch znalazły swój wyraz, między innymi, w projektach przebudowy stolicy kraju. Benito Mussolini zapowiedział budowę trzeciego (po starożytnym oraz papieskim, barokowym) Rzymu. Impulsem do rozwoju nowej dzielnicy miała być Wystawa Światowa, planowana na 1942 rok. Od pierwszych liter jej włoskiej nazwy (Esposizione Universale Roma) powstał akronim Eur. Z powodu wybuchu wojny wystawa nigdy się nie odbyła. Nowa dzielnica zdążyła jednak powstać.

Plac budowy Pałacu Cywilizacji Włoskiej, 1942 rok; fot. domena publiczna

Konkurs na jej budowę rozpisano w 1938. Wziąć w nim udział mogli tylko architekci włoscy. Roboty zaczęły się w 1939, już po wybuchu wojny, a przerwano je w 1942 r. Gdy po wojnie sytuacja w kraju wróciła do względnej normalności, na placu budowy znów pojawili się robotnicy. Włosi, niezrażeni swoistym obciążeniem historycznym dzielnicy, postanowili kontynuować jej budowę.

Co więcej, Marcello Piacentini, główny projektant Eur z okresu faszystowskiego, pozostał koordynatorem prac. Nowy zarząd dzielnicy odsprzedał część terenów prywatnym spółkom. Wybudowały one budynki mieszkaniowe i biurowce w stylu międzynarodowym. Zamożne rzymskie mieszczaństwo chętnie przeprowadzało się do nowej dzielnicy. Mieszkanie w Eur stało się modnym symbolem statusu. W efekcie Eur urósł większy niż przewidywał Mussolini i nabrał bardziej miejskiego charakteru.

Zapisz

Styl

Nad planami Eur pracowali jedni z najwybitniejszych włoskich architektów dwudziestolecia międzywojennego. Pracami nad całokształtem dzielnicy zarządzał Marcello Piacentini, osobiście odpowiadający przed Mussolinim. Starał się on tak pokierować projektem, by połączyć dwa pozornie sprzeczne dążenia: odwołanie do tradycji (Włochy były wielkie już w starożytności!) i dążenie do nowoczesności (Włochy to współczesne mocarstwo!). Projektując Eur, Włosi nawiązali do czasów, gdy Italia była architektonicznym centrum świata, a jednocześnie wprowadzili innowacji stylistyczne, odpowiadające nowej epoce.

Poszukiwania stylistyczne prowadziły do uproszczonego neoklasycyzmu. Styl ten czerpał z architektury klasycznej (proporcje, kolumny, łuki), a jednocześnie na modernistyczną modłę odrzucał dekoracje i detale. Budynki miały więc gładkie ściany, proste linie, geometryczne łuki. Swoje dwa słowa dorzucili też przedstawiciele prądu zwanego racjonalizmem. Postulowali oni powrót do czystej linii (precz ze stylami historycznymi!) i skupiali się na plastycznej kompozycji i bryle budynku.

W rezultacie powstały budowle pełne powagi, ale też pewnego metafizycznego uroku, nierealności, jakby wydobytej z obrazów malarza Giorgio de Chirico.

Fot. wikimedia (indeciso42, cc by-sa 3.0)

Zapisz

Plan dzielnicy

Wielkie założenia urbanistyczne często opierają się na dużej osi centralnej, zakończonej dominantą. Oczy widza biegną wówczas do głównej budowli, a on sam czuje się mały i nic nieznaczący. Wszystko zgodnie z planem architekta-scenografa.

Jednak w przypadku Eur plan jest znacznie mniej sztywny. Znajduje się tu kilka głównych osi (układ ulic przypomina siatkę miast epoki starożytnego Rzymu). Więcej jest również dominant. Ich rozproszenie sprawia, że ciężar gatunkowy dzielnicy zostaje równomiernie rozłożony.

Eur, lata 50.; fot. domena publiczna

Eur miał, owszem, służyć celom propagandowym, ale nie zgniata przy tym człowieka bezlitośnie, jak to bywa w przypadku prawdziwie totalitarnej architektury. Długie perspektywy nadają mu co prawda uroczystego, nieco pompatycznego charakteru. Eur nie epatuje jednak ordynarną, brutalną siłą. Zachowuje nutkę finezji.

Zapisz

Jednym z głównych, a na pewno najbardziej rozpoznawalnym budynkiem dzielnicy Eur, jest Pałac Cywilizacji Włoskiej (Palazzo della Civilta' Italiana), znany także jako Kwadratowe Koloseum. Projekt Giovanniego Guerriniego, Ernesta Lapaduli i Maria Romano nawiązuje do najbardziej znanej budowli Rzymu - amfiteatru Flawiuszy.

Ernesto Lapadula: pierwszy projekt Pałacu Cywilizacji Włoskiej, 1938; fot. wikimedia (Paola Bevicini, cc by-sa 3.0)

Budynek na planie kwadratu jest serią ustawionych na sobie rzymskich łuków. Ich liczba, sześć w pionie i dziewięć w poziomie, miała odpowiadać ilości liter imienia i nazwiska Benita Mussoliniego. Stojąca na podwyższeniu monolityczna, biała bryła z ciemnymi otworami przypomina rzeźbę. Biel trawertynu i czerń łuków odcinają się od siebie. W przyziemiu stoją posągi, symbolizujące sztuki i profesje, a napis na szczycie budynku głosi: "Naród poetów, artystów, bohaterów, świętych, myślicieli, uczonych, żeglarzy i wędrowców". Wokół budynku, będącego hymnem na cześć włoskiej cywilizacji, unosi się nieco surrealistyczna atmosfera.

Zapisz

Nie tylko Kwadratowe Koloseum

Kwadratowe Koloseum przykuwa uwagę najbardziej, ale architektoniczny spacer po dzielnicy nie kończy się na tym jednym budynku.

Pałac Kongresów, projektu Adalberta Libery, to efekt wpływów racjonalizmu, nurtu odrzucającego ornament, ale odżegnującego się też od monumentalizmu. Dążenie to trudno było pogodzić z wytycznymi reżimu. Ale biała fasada pałacu, oparta na filigranowych kolumnach, bardziej przywodzi na myśl projekty modernistów niż ciężką architekturę totalitaryzmów. Budynek prowadzi dialog ze znajdującym się na drugim końcu ulicy Pałacem Cywilizacji Włoskiej.

Kolumnada Muzeum Cywilizacji Rzymskiej; fot. wikimedia (Alberti1492, cc by-sa 4.0)

Dwa skrzydła siedziby Muzeum Cywilizacji Rzymskiej, zbudowane z lokalnej skały peperino zostały połączone efektowną kolumnadą. Niemal w ogóle nie mają okien, a światło wpada do środka przez świetliki w suficie. Ten zabieg sprawia, że zwiedzający muzeum jest całkiem odcięty od świata zewnętrznego, a budynki oglądane z zewnątrz przypominają egipskie świątynie.

Muzeum Cywilizacji Rzymskiej; fot. wikimedia (blackcat cc by-sa 3.0)

W dzielnicy nie zabrakło też imponującej świątyni. Jej współistnienie z budynkami-symbolami reżimu było wyrazem porozumienia między Watykanem a faszystowskimi Włochami. Bazylika świętych Piotra i Pawła została zaprojektowana przez Arnaldo Foschiniego w 1938, a otwarto ją dla kultu w 1955. Zbudowana na planie krzyża greckiego, ze zbrojonego betonu, przykryta jest potężną kopułą, która góruje nad dzielnicą.

Bazylika św. Piotra i Pawła; fot. wikimedia (Blackcat, cc by-sa 4.0)

Nie powstał natomiast planowany łuk triumfalny. Idea łuku osadzona była w tradycji starożytnej, ale forma miała czerpać ze zdobyczy architektury nowoczesnej. Monumentalny łuk miał przypominać słynny, późniejszy projekt Eero Saarinena dla Saint Louis.

Pałac INA i INPS; fot. wikimedia (Alberti1492, cc by-sa 4.0)

Zapisz

Eur po wojnie

Po II wojnie światowej Eur nie został zburzony ani porzucony. Rozwijał się dalej, a obok przedwojennej architektury z trawertynu stanęły biurowce ze szkła i stali.

Biurowiec Confindustrii; fot. wikimedia (Blackcat, cc by-sa 3.0)

Kiedy Rzym został wybrany na organizatora Igrzysk Olimpijskich w 1960 roku, zaistniała potrzeba budowy dużej, wielofunkcyjnej hali sportowej. Palazzo dello Sport (Pałac Sportu) wzniesiono na terenie Eur, a jego zaprojektowanie powierzono Piacentiniemu. Kwestiami struktury zajął się natomiast Pier Luigi Nervi, projektant noszącego podobną nazwę, słynnego Palazzetto dello Sport (który znajduje się również w Rzymie). Powstały budynek ma formę koła o średnicy ponad stu metrów, zadaszony jest jednolitym betonowym przekryciem, opartym na filarach w kształcie litery V, a z zewnątrz okryty jest szklaną powłoką.

Pałac Sportu; fot. wikimedia (Blackcat, cc by-sa 4.0)

Zapisz

Propaganda i finezja

Początki Eur wiążą się z faszyzmem - autorytarnym reżimem, który doprowadził Włochy na skraj przepaści. A jednocześnie dzielnica stanowi ostatni dobry projekt urbanistyczny Rzymu.

Dziś Eur zdaje się być wielką scenografią, wypełnioną zbyt małą liczbą statystów. Wieczorem dzielnica pustoszeje, za dnia osie widokowe przysłonięte są samochodami. Lokale w marmurowych podcieniach stoją puste.

Fot. wikimedia (Jean-Pierre Dalbera cc by 2.0)

A jednak Eur zdołał strząsnąć ciężar przeszłości, przestał być propagandowym teatrem. Jest dzielnicą biznesową i mieszkalną, a jednocześnie swoistym muzeum ilustrującym pewien rozdział historii Włoch.

O początkach Euru wydawali się zapomnieć choćby powojenni włoscy reżyserowie, którzy dostrzegli potencjał scenograficzny dzielnicy i wykorzystywali go w swoich filmach. Federico Fellini mówił o Eur: "Bardzo mi się podoba, przypomina studio, scenografię filmową. Eur ma tę lekkość, ogarnia mnie tu wrażenie, że stanowię część jakiegoś obrazu... Atmosfera, która tu panuje, daje poczucie wolności...".

Dzielnica Eur potrafiła więc choć w części uwolnić się od swoich początkowych konotacji i wyznaczonych jej propagandowych celów. Może symboliczne znaczenie architektury nie jest więc określone raz na zawsze. A może architektura Eur jest na tyle wartościowa, że broni się mimo historycznych obciążeń.

Zapisz