Tablice Tchorka w Warszawie wpisane do rejestru zabytków

Tablice pamiątkowe autorstwa Tchorka powstały po II wojnie światowej. Większość upamiętnia męczeństwo ludności cywilnej, w kilku przypadkach napisy podkreślają masowe egzekucje. Forma tablic została wyłoniona w drodze drugiego konkursu, ale już w pierwszym, zorganizowanym w porozumieniu ze Związkiem Zawodowym Literatów Polskich zdecydowano o treści napisu
głównego, którego autorką była Ewa Śliwińska: „Miejsce uświęcone męczeńską krwią Polaków walczących o wolność” oraz symbolu - krzyża walecznych, odwołującą się do bohaterskiej postawy ludności Warszawy.

Tablice Tchorka: wygląd

Drugi konkurs na „rozwiązanie plastyczne miejsc straceń na terenie całego kraju”, przygotowany został przez Stowarzyszenie Architektów Rzeczpospolitej Polskiej (SARP) w 1949 r. Spośród 34 nadesłanych projektów plastycznych komisja wybrała pracę autorstwa Karola Tchorka.

Zwycięski projekt stanowił prostą kompozycję z piaskowca. Podstawowa forma tablicy to prostokąt z wypukłorzeźbionym motywem krzyża, ma którego styku ramion umieszczona jest tarczą z rytą inskrypcją główną. Ostatecznie dopuszczono trzy stałe wersje napisów:

1.  „MIEJSCE UŚWIĘCONE KRWIĄ POLAKÓW POLEGŁYCH ZA WOLNOŚĆ OJCZYZNY”,
2. „MIEJSCE WALKI POLAKÓW O WOLNOŚĆ OJCZYZNY”,
3. „CZEŚĆ ICH PAMIĘCI”

Ten ostatni napis umieszczano w miejscach upamiętniających ofiary pochodzenia żydowskiego oraz żołnierzy radzieckich - w tych przypadkach krzyż został zastąpiony tarczą. Pod krzyżem (lub tarczą) wyryty jest krótki napis zawierający podstawowe informacje na temat upamiętnianego wydarzenia. Już na etapie projektu, krzyż Virtuti Militari uległ modyfikacji i stał się krzyżem maltańskim.

Każda tablica została opracowana indywidualnie, ale cały zespół jest jednolity stylistycznie i charakteryzuje się harmonijnym powiązaniem znaku graficznego, faktury kamienia i liternictwa. Pierwsze tablice zostały zamontowane na początku lat 50. XX wieku. Najwięcej powstało ich między 1963-1965 r. na zamówienie Rady Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa. Ostatnia pochodzi z 1985 roku.

Tablice Tchorka: lokalizacja

Najwięcej tablic zostało wmurowanych w ściany budynków, niektóre z nich wkomponowane były w oryginalne fragmenty murów. Pomniki wolnostojące najczęściej były ustawiane na betonowej lub piaskowcowej płycie, bądź bezpośrednio na ziemi. Niestety, napisy na niektórych tablicach zawierają błędy gramatyczne, ortograficzne i interpunkcyjne (był to m.in. rezultat pośpiechu towarzyszącego ich tworzeniu). Niejednokrotnie zawierają także błędy merytoryczne – najczęściej w postaci nieprawidłowej daty lub niedokładnej liczby ofiar. Przy niektórych tablicach w 2009 roku zamontowane zostały tabliczki z plastiku, zawierające dodatkowe informacje na temat upamiętnionych wydarzeń i kody QR.

Szacuje się, że tablic Tchorka było około 370. Wiele z nich uległo jednak zniszczeniu w trakcie wyburzeń domów oraz modernizacji i rozbudowy miejskiej sieci komunikacyjnej. Dziś jest ich 164.

Tablice Tchorka zniszczone

Na początku października 2021 roku działacze Klubu Gazety Polskiej zdewastowali 75 tablic. Naklejki z napisem "Niemcy" zakrywające słowo "hitlerowcy" przyklejono na tablicach na terenie Bielan, Mokotowa, Śródmieścia, Ochoty, Pragi-Północ, Woli, Włoch i Żoliborza. Prokuratura w 2023 roku umorzyła śledztwo, stwierdzając, że „nie doszło do czynu zabronionego". Część tablic miasto oczyściło – wymagało to zastosowania metod konserwatorskich: użycia lasera, ręcznego czyszczenia specjalistycznymi narzędziami, szlifowania lub użycia środków chemicznych, uzupełnienia ubytków zaprawą, a na koniec zastosowania dezynfekcji i środka hydrofobowego.

Tablice pamiątkowe autorstwa Karola Tchorka stały się integralnym elementem tkanki miejskiej, rozpoznawalną pamiątką wydarzeń
historycznych.