Trwa budowa Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Poznaniu. Architektura stanowi pomost między przeszłością a teraźniejszością

Architektura muzeum stanowi pomost między przeszłością a teraźniejszością. Samo serce muzeum skrywać się będzie pod ziemią, gdzie znajdzie się sala wystawy stałej. Zaprojektowana na planie rotundy przestrzeń ekspozycyjna o powierzchni ponad 3 tys. m2 przykryta będzie kopułą o rozpiętości 30 m. Prace nad tą spektakularną konstrukcją właśnie się zakończyły. Powyżej, na powierzchni ziemi, znajdzie się miejski plac – współczesna agora i miejsce „spotkania twarzą w twarz” zaprojektowane z myślą o mieszkańcach Poznania.

Serce muzeum pod spektakularną kopułą. Budowa wychodzi spod ziemi

Prace na placu budowy nowej siedziby Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Poznaniu rozpoczęły się przed ponad rokiem, 16 lutego 2024 r. – w 105 rocznicę podpisania rozejmu w Trewirze, będącego symboliczną datą uznania zwycięstwa sił powstańczych. Dotychczas intensywne prace budowlane toczyły się poniżej poziomu gruntu, gdzie powstawała okazałych rozmiarów kondygnacja podziemna. Pomieści ona „serce muzeum” – przestrzeń ekspozycyjną o powierzchni ponad 3 tys. m2, miejsce wystawy stałej upamiętniającej patriotyczny zryw i wiekopomne zwycięstwo Wielkopolan. Ponad kolistą, rozrysowaną na planie rotundy przestrzenią centralną wystawy wznosić się będzie spektakularna kopuła o rozpiętości 30 m. Podkreśli ona szczególną rangę miejsca.

“Obecny etap realizacji nowej siedziby Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Poznaniu to swoisty punkt zwrotny – moment, w którym budowa zaczyna wychodzić z ziemi, zarówno w sensie konstrukcyjnym, jak i wizualnym. Najbardziej widowiskowym wydarzeniem jest postępujący demontaż tymczasowych przypór konstrukcyjnych, w wyniku którego odsłania się pełna skala przestrzeni wystawy stałej. To proces, w którym konstrukcja krok po kroku zaczyna ustępować miejsca przestrzeni. Wyraźnie dostrzec można już ramy rotundy, relacje wysokościowe i klarowny zarys wnętrza” – relacjonuje Adam Mierzwa, architekt WXCA.

Pamiątki dwóch wieków drogi do niepodległości

By zagwarantować muzealnikom elastyczne układy wystawiennicze, w reprezentacyjnej sali architekci do minimum ograniczyli liczbę elementów konstrukcyjnych. Znajdzie się w niej ekspozycja, która w narracyjny sposób opowie historię blisko dwóch wieków wielkopolskiej drogi do niepodległości zwieńczonej zwycięskim Powstaniem. Na wystawie stałej zaprezentowana zostanie kolekcja ponad 2 tys. oryginalnych, często unikatowych eksponatów, w tym niepokazywanych dotąd osobistych pamiątek po Powstańcach.

Jak informuje Przemysław Terlecki, dyrektor Wielkopolskiego Muzeum Niepodległości w Poznaniu, którego oddziałem jest Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, to właśnie fizyczne artefakty przeprowadzą widza przez tę opowieść:

„Od początku zależało nam, aby w muzeum na pierwszym planie były oryginalne eksponaty, materialni świadkowie opowiadanej historii. Takie też będzie nasze muzeum, łączące klasyczne podejście do przedstawiania historii z nowoczesną, angażującą i wciągającą narracją, scenografią i multimediami pełniącymi funkcję wspierającą, ułatwiającymi odbiór i zrozumienie opowiadanych epizodów.

Wielu gości spoza Wielkopolski zaskoczy pewno fakt, iż 11 listopada w Poznaniu nie było jeszcze Niepodległej. Cały czas byli tu Niemcy, którym plany zachowania kolebki państwa polskiego w swoich granicach pokrzyżował dopiero przyjazd 26 grudnia 1918 r. do stolicy Wielkopolski Ignacego Jana Paderewskiego. Pamięć o tamtych wydarzeniach oraz ich percepcję wśród współczesnego pokolenia najlepiej oddaje motto zawarte w misji muzeum: Zwyciężamy, bo pamiętamy”.

Inspiracja pierwszymi grodami. Nowoczesne muzeum w przestrzeni dziedzictwa

Razem z zamknięciem stropu zero, nowe muzeum coraz wyraźniej wychodzi powyżej ziemi. Aktualnie ponad poziomem gruntu powstają ściany czterech naziemnych kubatur o funkcjach uzupełniających. Budynki te pomieszczą nowoczesne przestrzenie służące realizacji szerokiego programu działań kulturalnych i naukowo-edukacyjnych: audytorium, biblioteka, czytelnia, sale warsztatowe, sale wystaw czasowych, pomieszczenia do konserwacji muzealiów, pomieszczenia techniczne oraz miejsca pracy dla pracowników instytucji.

„Inspiracją dla formy architektonicznej i układu przestrzennego bloków muzealnych były pierwsze osady i grody, które powstawały na terenie Wielkopolski, regionu będącego kolebką polskiej państwowości. To budynki o prostej, kubicznej architekturze. Niższe partie kubatur wykończone będą surowo obrobionym, łupanym kamieniem, który może przywoływać pamięć o pierwszych budowlach na ziemiach polskich. W wyższych partiach faktura materiału będzie ulegać zmianie, a elewacje kolejnych kondygnacji wykonane będą z gładko szlifowanego kamienia, symbolicznie przenosząc nas do czasów współczesnych. Kamień kształtować będzie wizualną tożsamość i wyraz architektoniczny muzeum” – tłumaczy architekt Szczepan Wroński, założyciel pracowni WXCA.

Rozbicie siedziby muzeum na kilka mniejszych brył połączonych częścią podziemną jest wyrazem głęboko przemyślanej architektonicznej powściągliwości i pokory wobec historycznego kontekstu przestrzennego. Kompozycja zróżnicowanych rozmiarami brył zakreśla perspektywę widokową na wznoszące się ponad muzeum Wzgórze Świętego Wojciecha z jego dominantą – 800-letnim kościołem św. Wojciecha. Spadowe dachy budynków zostały zaprojektowane w formie „piątej elewacji”, a ich wysokość oraz nachylenie dodatkowo eksponować będą perspektywę w kierunku wzgórza. Ekspozycja historycznego krajobrazu podkreśla znaczenie zabytkowej świątyni jako naocznego świadka historii Poznania, który staje się integralną częścią przestrzeni pamięci.

„Spotkanie twarzą w twarz” jako budulec wspólnoty i odpowiedź na współczesne kryzysy

U podłoża koncepcji Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 autorstwa pracowni WXCA leżało głębokie przekonanie, że muzeum – instytucja mająca za zadanie kultywowanie pamięci o wspólnym dziedzictwie – jest jednocześnie przestrzenią umacniania zbiorowej tożsamości i celebrowania przynależności do wspólnoty. Jej forma architektoniczna powinna zatem wspierać integrację społeczną, zacieśnianie więzi i budowę współczesnego społeczeństwa obywatelskiego.

Odpowiadając na potrzeby tak rozumianej instytucji publicznej, w centrum kompozycji przestrzennej, pomiędzy blokami muzealnymi, autorzy projektu zaplanowali miejski plac. Ta „współczesna agora”, którą architekci określają mianem “miejsca spotkania twarzą w twarz”, przypomina o wartościach takich jak wspólnota i współdziałanie – fundamentach, które były źródłem historycznego sukcesu Powstania Wielkopolskiego. O wartościach tych mówił Ignacy Jan Paderewski, jeden z ojców polskiej niepodległości, w swoim słynnym przemówieniu z 1918 r. Wielowymiarowa symbolika, choć ściśle osadzona w historii Powstania Wielkopolskiego, jest więc opowieścią o uniwersalnych wartościach, które pozostają niezmienne do dnia dzisiejszego. Jak podkreślają architekci, jest to również odpowiedź na palące wyzwania współczesności – potrzebę fizycznych przestrzeni wspierających demokratyczny dialog i budowanie porozumienia w dobie kryzysów takich jak społeczna polaryzacja czy chaos informacyjny potęgowany przez internetowe deepfejki czy fejk newsy.

Heroizm bez patosu. Architektura, która łączy przeszłość i teraźniejszość

Okrągły, publiczny plac będzie naturalną przestrzenią spotkań mieszkańców Poznania, a także pozwoli muzeum wyjść z aktywnościami programowymi na zewnątrz, zacieśniając relację między instytucją a miastem. Pośrodku placu na powierzchnię ziemi wychodzić będzie świetlik – zwornik zwieńczający sklepienie podziemnej kopuły. Stanowi on jeszcze jeden symboliczny pomost między przeszłością a teraźniejszością.

Jak podkreśla architekt Marta Sękulska-Wrońska, partner w pracowni WXCA, istotą architektury pamięci jest budowanie takich właśnie pomostów. Jej pracownia może poszczycić się w tym obszarze imponującym dorobkiem i doświadczeniem w projektowaniu muzeów wyróżniającym się w skali międzynarodowej.

„Praca nad architekturą miejsc pamięci to doświadczenie, które uczy pokory wobec historii i ludzkiego losu. W projektach takich jak Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, wystawa stała w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku czy kompleks muzeów na Cytadeli Warszawskiej z Muzeum Historii Polski i Muzeum Wojska Polskiego, przestrzeń staje się nośnikiem emocji, a nie tylko narracji. Forma, światło i taktylność budują opowieść – często bardziej przejmującą niż słowa.

W Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 poszukujemy współczesnego języka, który potrafi wyrazić heroizm bez patosu, a pamięć bez monumentalności. Myślę o architekturze pamięci nie jako o pomniku, lecz jako o miejscu spotkania – między przeszłością a teraźniejszością, indywidualnym doświadczeniem a wspólną tożsamością. To przestrzeń, która nie kończy się na ścianach, lecz trwa w sposobie, w jaki człowiek ją przeżywa” – wyznaje architekt Marta Sękulska-Wrońska.

Zgodnie z planem nowa siedziba muzeum zostanie oddana dla publiczności w grudniu 2027 r.