Dom przedpogrzebowy w Olsztynie. Bet Tahara to pierwszy projekt Ericha Mendelsohna

Powstały w latach 1912–1913 budynek został wzniesiony na terenie nieistniejącego już dziś cmentarza żydowskiego w ówczesnym Allenstein. Jego pierwotna nazwa – Bet Tahara (hebr. „Dom Oczyszczenia”) – odnosiła się do rytuału tahary, czyli oczyszczenia ciała zmarłego przed pochówkiem. Mendelsohn stworzył architekturę, która nie tylko pełniła funkcję użytkową, lecz również wyrażała duchowy wymiar przejścia między życiem a śmiercią.

Przeczytaj także:

Erich Mendelsohn, wybitny architekt XX w, przedstawiciel modernizmu i art déco, prekursor stylu streamline urodził się w Olsztynie. Z dumą podkreślał swoje pochodzenie, określając siebie jako „człowieka orientu z Prus Wschodnich”. Budynki zaprojektowane przez Mendelsohna mają szanse trafić na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Więcej tu>>

Dom przedpogrzebowy w Olsztynie: architektura

Z zewnątrz budynek jest skromny, niemal ascetyczny. Prosta, horyzontalna bryła z niskim dachem i niewielkimi otworami okiennymi wpisuje się w otoczenie dawnego cmentarza. Nie ma tu monumentalności ani ozdobności typowej dla budynków sakralnych z początku XX wieku. Całość miała współgrać z powagą miejsca, stanowiąc przestrzeń ciszy i refleksji.

Prawdziwe piękno ujawnia się jednak we wnętrzu. Główna sala pożegnań przykryta jest charakterystycznym sklepieniem w formie piramidy lub ostrosłupa, które tworzy wrażenie światła wznoszącego się ku górze. Ten zabieg architektoniczny – niezwykle śmiały jak na ówczesne standardy – zapowiadał już modernistyczne podejście Mendelsohna do formy i przestrzeni.

Dom Mendelsohna stanowi wyjątkowy przykład, jak forma może oddawać treść duchową bez użycia tradycyjnych symboli religijnych. Mendelsohn, wówczas student architektury w Monachium, zaprojektował budynek łączący funkcjonalność z emocją – coś, co stanie się jego znakiem rozpoznawczym w późniejszych latach. Projekt Bet Tahary był prawdopodobnie jego pracą dyplmowąMinimalizm bryły, subtelna gra światła oraz przemyślany układ przestrzeni sprawiają, że mimo niewielkich rozmiarów obiekt wywołuje głębokie wrażenie.

Od zapomnienia do odrodzenia

Po II wojnie światowej dom przedpogrzebowy utracił swoją pierwotną funkcję. Cmentarz żydowski pod koniec lat 60. XX w. został zdewastowany. Budynek wykorzystywano przez pewien czas jako archiwum państwowe, następnie przez dziesięciolecia popadał w ruinę. Dopiero na początku XXI wieku podjęto decyzję o jego ratowaniu.

Od 2007 roku Fundacja „Borussia" przywraca obiekt do życia. Budynek był w bardzo złym stanie technicznym. Nie zachowały się również żadne archiwalne dokumenty. Prace konserwatorskie obejmowały m.in. rekonstrukcję dachu, odsłonięcie oryginalnych tynków i detali architektonicznych oraz przywrócenie pierwotnego układu wnętrz.

Odbudowa zakończyła się w 2013 roku. Budynek został oficjalnie otwarty 21 marca 2013 roku - w 126. rocznicę urodzin wybitnego architekta. Teraz mieści się tu Dom Mendelsohna - Centrum Dialogu Międzykulturowego. To przestrzeń spotkań i wspólnej pracy twórczej ludzi różnych narodowości, kultur i wyznań. 

Za uratowanie od niepamięci budynku Bet Tahary w Olsztynie Fundacja Borussia otrzymała Nagrodę Specjalną POLIN 2024.

Więcej niż zabytek

Dom przedpogrzebowy w Olsztynie to więcej niż zabytek – to świadectwo idei pojednania i pamięci. Z jednej strony przypomina o nieistniejącej już społeczności żydowskiej, z drugiej – pokazuje, że nawet najmniejsze dzieło architektury może mieć ogromne znaczenie dla historii miejsca i tożsamości miasta. Dla miłośników modernizmu to również fascynujący punkt wyjścia do zrozumienia ewolucji stylu Ericha Mendelsohna – od symbolicznej prostoty do ekspresyjnych form jego dojrzałych projektów.

Dziś, po ponad stu latach od powstania, Dom Mendelsohna wciąż pozostaje aktualny. W jego ścianach widać nie tylko kunszt młodego architekta, ale też uniwersalne przesłanie: że architektura, nawet ta najmniejsza, może być językiem pamięci, duchowości i porozumienia.