Jaka przyszłość czeka Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie? Będzie wyburzony czy chroniony?

Pomnik Czynu Rewolucyjnego (lub też Pomnik Walk Rewolucyjnych) stoi w centralnej części miasta – pomiędzy gmachami Urzędów Wojewódzkiego i Marszałkowskiego. Jest symbolem Rzeszowa i jednym z najbardziej rozpoznawalnych pomników w Polsce (głównie przez falliczne konotacje). Jest też monumentem, którego przyszłość wisiała na włosku.... Zacznijmy jednak od początku.

Historia Pomnika Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie

Idea wzniesienia pomnika narodziła się w latach 60. XX wieku, gdy władze państwowe i lokalne dążyły do upamiętnienia tradycji walk robotniczych, chłopskich i partyzanckich na Rzeszowszczyźnie. Konkurs architektoniczny obejmował projekt pomnika i koncepcję zagospodarowania placu Defilad, pomiędzy przyszłym pomnikiem a wybudowanym w miejscu jeziora bernardyńskiego gmachem Wojewódzkiej Rady Narodowej (dziś Urzędem Wojewódzkim). Na potrzeby placu władze przejęły sad, znajdujący się przy wpisanym do rejestru zabytków późnorenesansowym klasztorze bernardynów.  Konkurs zwyciężył Marian Konieczny – profesor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, znany z wielu monumentalnych realizacji rzeźbiarskich w tamtym okresie (jest autorem m.in. warszawskiej Nike). 

Budowę rozpoczęto w 1967 roku. Utrudniał ją grząski, podmokły grunt. Aby ustabilizować podłoże, w miejsce w którym miał stanąć pomnik wbito kilkadziesiąt żelbetowych, dziesięciometrowych pali. Monument uroczyście odsłonięto 1 maja 1974 roku, w czasie obchodów Święta Pracy.

Pomnik składa się z dwóch potężnych, betonowych pylonów o wysokości 38 metrów, w kształcie stylizowanych liści lauru, czyli symbolu zwycięstwa. Na wysokości ok. 8 metrów pylony łączy grupa rzeźb wykonanych z blachy miedzianej. Na fasadzie północno-zachodniej od strony ronda znajduje się przedstawienie Nike, czyli bogini zwycięstwa. Fasadę południowo-wschodnią (od centrum miasta)  zrobi rzeźba robotnika, chłopa i żołnierza na tle sztandaru rewolucji. Poniżej znajdują się cztery marmurowe tablice.

Spór o Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie. Burzyć czy chronić?

W 2006 roku parafia Wniebowzięcia NMP, czyli klasztor ojców bernardynów, przejęła działkę, na której stoi pomnik Czynu Rewolucyjnego od miasta, za symboliczną złotówkę (oprócz pomnika na działce znajdują się ogrody bernardyńskie oraz podziemny parking). Bernardyni od początku nie ukrywali swojej niechęci do monumentu. Spór o los pomnika rozpoczął się w 2017 roku. Powołując się na ustawę z dnia 1 kwietnia 2016 r. (tzw. ustawę dekomunizacyjną)  IPN określił pomnik symbolem ustroju totalitarnego i zarekomendował jego wyburzenie. Właściciele (Bernardyni) podkreślali "złą konotację" monumentu i bardzo zły stan techniczny obiektu. 

W obronie pomnika wystąpili lokalni przedstawiciele świata sztuki, kultury i mediów. Pomysł wyburzenia nie spodobał się również mieszkańcom Rzeszowa ( wg. sondażu przeprowadzonego przez studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego w 2023 roku za zachowaniem pomnika opowiedziało się 81% ankietowanych).

Od wielu lat miasto Rzeszów usiłowało odzyskać działkę przekazaną Bernardynom.  Władze miasta wielokrotnie publicznie deklarowały, że chcą przejąć pomnik i zajmować się jego utrzymaniem. Argumentami był m.in. zły stan obiektu (nad którym opiekę wg. umowy mieli sprawować bernardyni) . Z początkiem 2023 roku Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Rzeszowie  stwierdził nieprawidłowy stan techniczny pomnika (odpadały m.in. płyty cokołu). Teren został ogrodzony. Pomnik coraz bardziej niszczał.

W czerwcu Zarząd Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP Zakonu Braci Mniejszych w Polsce (o. Bernardynów) podjął zaskakującą decyzję o bezpłatnym przekazaniu rzeszowskiego Pomnika Czynu Rewolucyjnego Stowarzyszeniu Rodzin Żołnierzy Niezłomnych Podkarpacia (stowarzyszenie zdecydowanie opowiada się za wyburzeniem tego symbolu Rzeszowa). Był to policzek dla władz miasta. 10 lipca 2024 roku miasto złożyło pozew do Sądu Okręgowego o zwrot terenu przekazanego 18 lat temu Konwentowi oo. Bernardynów. Miasto wskazuje nieprawidłowości przy przekazaniu nieruchomości m.im. brak wyceny wartości pomnika w akcie notarialnym i brak przetargu .

Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie zabytkiem? Czekamy na decyzję Ministerstwa Kultury

8 sierpnia 2024 roku wojewódzki konserwator zabytków podjął decyzję o wpisaniu Pomnika Walk Rewolucyjnych do rejestru zabytków Podkarpacia, jako "rzeźby monumentalnej".  Wpisem nie objęto jedynie "tablic inskrypcyjnych wmurowanych u podstawy pomnika od strony południowo-wschodniej oraz tablic z herbem miasta znajdujących się u szczytu pomnika". Wydawać się mogło, że to koniec sporu o przyszłość pomnika. Nic bardziej mylnego. Od decyzji konserwatora odwołało się Stowarzyszenie Rodzin Żołnierzy Niezłomnych Podkarpacia. Odwołanie trafiło do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 

1 września osoby znane w Rzeszowie, społecznicy organizacje i instytucje wystosowały do Ministra Kultury list. Czytamy w nim m.in.

"Opinia Rady potwierdza wartość rzeźby jako wybitnego dzieła sztuki pomnikowej. Już w 2018 roku Fundacja Rzeszowska, wspierając działania społeczne, złożyła wniosek o wpis pomnika do rejestru zabytków, podkreślając jego unikatowy charakter i znaczenie dla krajobrazu kulturowego miasta. Wyrażamy nadzieję, że stanowisko Rady zostanie uwzględnione, a pomnik obejmie trwała ochrona konserwatorska".

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego utrzymało w mocy decyzję o wpisaniu monumentu do rejestru zabytków województwa podkarpackiego. Oznacza to, że symbol miasta nie może zostać wyburzony