Architektura art déco w Stalowej Woli. Miasto zbudowane od podstaw w latach 30.
Mało kto wie, że oprócz Gdyni w międzywojennej Polsce zbudowano od podstaw jeszcze jedno miasto. To Stalowa Wola, której główny zręb zabudowy powstał pod koniec lat 30. Dziś miasto chlubi się eleganckimi gmachami w stylu art déco.
![Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli. Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_cover/z9/1e.jpeg)
Stalowa Wola należy do najmłodszych miast europejskich wybudowanych na potrzeby przemysłu stalowego. Jej powstanie wiąże się z niezmiernie ambitnym planem uprzemysłowienia kraju podjętym przez rząd II Rzeczpospolitej. Wtedy to z inicjatywy ówczesnego wicepremiera i ministra skarbu, Eugeniusza Kwiatkowskiego oraz Ministerstwa Spraw Wojskowych powołano Centralny Okręg Przemysłowy. Stalowa Wola jest jego najważniejszą realizacją urbanistyczną.
Stalowa Wola: najważniejsza realizacja Centralnego Okręgu Przemysłowego
Miasto jako ośrodek przemysłowy i mieszkaniowy zostało ukształtowane w latach 1937-1939. Choć w znacznie mniejszej skali i skromniejszych formach, niż było to możliwe w rozbudowującej się prężnie Gdyni, nabierającej splendoru stolicy Śląska - Katowicach czy szybko się bogacącej dzięki przemysłowi włókienniczemu Bielsku-Białej, także w architekturze miasta nad Sanem starano się połączyć nowoczesność i funkcjonalność z estetyką, a nawet - pewną dozą dekoracyjności. Ową dekoracyjność nadawały budowlom Stalowej Woli elementy stylu art déco.
![Domy na osiedlu dawnej kolonii majstersko-robotniczej - ul. Ofiar Katynia Domy na osiedlu dawnej kolonii majstersko-robotniczej - ul. Ofiar Katynia](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/gc/2b.jpeg)
![Domy na osiedlu dawnej kolonii majstersko-robotniczej - ul. Ofiar Katynia Domy na osiedlu dawnej kolonii majstersko-robotniczej - ul. Ofiar Katynia](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/q5/2a.jpeg)
![Dom urzędniczy przy ul. Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w elewacji frontowej. Dom urzędniczy przy ul. Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w elewacji frontowej.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/hm/3.jpeg)
![Domy urzędnicze przy ul. Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w elewacji frontowej. Domy urzędnicze przy ul. Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w elewacji frontowej.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/b0/3b.jpeg)
Stalowa Wola: architektura art déco
Art déco dominowało przede wszystkim w wyposażeniu i aranżacji wnętrz oraz rzemiośle artystycznym, mocno zaznaczyło się w grafice i rzeźbie, słabiej w malarstwie.
Polska architektura art déco, podobnie jak inne dziedziny sztuki, rzemiosła i wyrobów przemysłowych utrzymane w tej stylistyce, łączyły funkcjonalność z dekoracyjnością. Z jednej strony czerpała z europejskich wzorców tradycje klasyczne, funkcjonalność awangardy, z drugiej dążyła do narodowego charakteru poprzez sięganie do rodzimego folkloru i historycznej tradycji.
To też większość budowli wznoszono z zastosowaniem nowoczesnych, żelbetowych konstrukcji, z dbałością o prostotę bryły i funkcjonalizm wnętrz. Dekoracyjny charakter nadawano zaś obiektom przede wszystkim przez rozbijanie jednolitości bryły i zgeometryzowaną ornamentykę.
W architekturze polskiej początki stylistyki art déco widoczne są już przed I wojną światową w realizacjach na terenie Krakowa, Lwowa czy Warszawy, które powstawały pod wpływem sztuki wiedeńskiej, niemieckiej i francuskiej.
Największy jej rozwój, z wykorzystaniem wzorów zachodnioeuropejskich i inspirowaniem się polskimi motywami, przypada na drugą połowę lat 20. i początek lat 30. XX wieku. Wiązało się to zarówno z okrzepnięciem odrodzonej Polski, jak też z sukcesem, jaki polscy artyści tworzący w stylu art déco odnieśli na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w 1925 roku.
Wówczas to art déco silnie zaznaczyło się w wielu budowlach, zwłaszcza użyteczności publicznej, wznoszonych w Warszawie, Lwowie, na Śląsku czy Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 roku.
![Hotel Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w fasadzie głównej. Hotel Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w fasadzie głównej.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/k3/4a.jpeg)
![Hotel Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w fasadzie głównej. Hotel Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego ze słupowymi loggiami w fasadzie głównej.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/lw/4b.jpeg)
![Wnętrza hotelu Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego Wnętrza hotelu Hutnik przy ul. Prymasa Wyszyńskiego](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/wt/4c.jpeg)
![Willa dyrektorska przy ul. Prymasa Wyszyńskiego z pokrytym klinkierem wejściem od frontu. Willa dyrektorska przy ul. Prymasa Wyszyńskiego z pokrytym klinkierem wejściem od frontu.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/xc/5a.jpeg)
![Willa dyrektorska przy ul. Prymasa Wyszyńskiego z pokrytym klinkierem wejściem od frontu. Willa dyrektorska przy ul. Prymasa Wyszyńskiego z pokrytym klinkierem wejściem od frontu.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/gl/5b.jpeg)
Stalowa Wola: symbol potęgi
Nic więc dziwnego, że budowanego od zera miasto, które miało być symbolem potęgi gospodarczej odrodzonej Polski, powstawało zgodnie z najnowszymi tendencjami w sztuce. Jednak w odróżnieniu od funkcjonalistycznych Katowic, czy Gdyni, gdzie dominuje okrętowy modernizm, w Stalowej Woli powstało sporo budynków z elegancką, zgeometryzowaną dekoracją w art déco.
Ten styl w Stalowej Woli ma pewien zbiór powtarzalnych cech. Przede wszystkim widoczne jest zgeometryzowanie brył budowli, których purystyczna prostota została w obiektach użyteczności publicznej urozmaicona rytmicznym podziałem fasad na graniaste pilastry, ryzalitami i wspartymi na filarach podcieniami. W budynkach mieszkalnych są to z kolei uskokowe zestawienia prostych modułów, wnękowe ukształtowanie wejść na klatki schodowe czy do sieni jednorodzinnych domów, wykusze i ryzality oraz okna z geometryczną siatką szprosów spinających szyby.
Elementem dekoracyjnym dominującym w całej architekturze Stalowej Woli, a zarazem wyróżnikiem praktyczno-funkcjonalnym, który zapewniał murom ochronę przed zawilgoceniem i zabrudzeniem tynku, są okładziny z ciemnobrązowej klinkierowej cegły. Spotykamy je w cokołach domów, w obramieniach otworów wejściowych i wypełnieniach przestrzeni międzyokiennych, w oblicowaniach słupów podcieni budynków publicznych, bloków mieszkalnych, gankach i pergolach willi.
Ta wyrafinowana w swej prostocie forma podkreślenia geometrii budowli i jej poszczególnych części przez kontrast ciemnych, lśniących pasów klinkieru z białymi fugami i jasną fasadą, miała długoletnią tradycję. Po raz pierwszy została zastosowana w prekursorskim Pałacu Stoclet w Brukseli, który jest zarazem jednym z najsłynniejszych dzieł architektury art déco, zrealizowanym przez austriackiego artystę Josefa Hoffmanna w latach 1905-1911. Później podobne akcenty dekoracyjne spotykamy zwłaszcza w architekturze holenderskiej z lat 20. XX wieku, a w Polsce - w budowlach wzniesionych w Gdyni w latach 30.
![Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli. Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/d0/1b.jpeg)
![Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli. Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/o7/1a.jpeg)
![Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli. Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/z4/1c.jpeg)
![Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli. Budynek Dyrekcji Naczelnej Huty o urozmaiconej fasadzie, z obfitym użyciem cegły klinkierowej, jest najlepiej zachowanym przykładem stylu art déco w Stalowej Woli.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/kv/1d.jpeg)
Budynek Naczelnej Dyrekcji Huty jak Empire State Building
W Stalowej Woli nie brakuje budynków, które swoich przepychem końca lat 30. dorównują amerykańskim realizacjom, jak choćby słynnemu Empire State Building. Jednym z najwytworniejszych obiektów w mieście przemysłowym jest oczywiście główna siedziba Dyrekcji Naczelnej Huty, powstała w latach 1937-1938. Zachowała się praktycznie nie naruszona do naszych czasów. Jej urozmaiconą ryzalitami, uskokami i podcieniami bryłę, z głównym wejściem umieszczonym w narożniku, zdobią obficie ciemne okładziny klinkierowe, kontrastujące z szorstką fakturą jasnego piaskowca. Narożnik wzbogaca także prosty zegar.
Także otwory okienne o różnorodnych kształtach, balkonowe loggie czy przybudówka przy bocznym wejściu wnoszą elementy ekspresji i dekoracyjności do funkcjonalnej, a zarazem reprezentacyjnej architektury obiektu.
Wnętrze budynku, zwłaszcza holów na parterze i piętrach oraz klatki schodowej, jest znakomitym przykładem luksusowej wersji art déco, utrzymanej na światowym poziomie, spotykanym w Polce w obiektach użyteczności publicznej. Można je porównać z takimi realizacjami jak biblioteka warszawskiej Wyższej Szkoły Handlowej, wnętrzami Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie i Bielsku-Białej czy wystrojem gmachu Sądów w Warszawie.
![Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty jest znakomitym przykładem luksusowego art déco. Reprezentacyjny charakter holu podkreślają graniaste filary z marmurową okładziną, zwieńczone ażurowymi, metalowymi kapitelami oraz schody z ekspresyjnie ukształtowaną balustradą. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/fk/7082306-hol-na-parterze-dyrekcji-naczelnej-huty-jest-znakomitym.jpeg)
![Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty jest znakomitym przykładem luksusowego art déco. Reprezentacyjny charakter holu podkreślają graniaste filary z marmurową okładziną, zwieńczone ażurowymi, metalowymi kapitelami oraz schody z ekspresyjnie ukształtowaną balustradą. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/lg/7082302-hol-na-parterze-dyrekcji-naczelnej-huty-jest-znakomitym.jpeg)
![Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty jest znakomitym przykładem luksusowego art déco. Reprezentacyjny charakter holu podkreślają graniaste filary z marmurową okładziną, zwieńczone ażurowymi, metalowymi kapitelami oraz schody z ekspresyjnie ukształtowaną balustradą. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/0b/7082303-hol-na-parterze-dyrekcji-naczelnej-huty-jest-znakomitym.jpeg)
![Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty jest znakomitym przykładem luksusowego art déco. Reprezentacyjny charakter holu podkreślają graniaste filary z marmurową okładziną, zwieńczone ażurowymi, metalowymi kapitelami oraz schody z ekspresyjnie ukształtowaną balustradą. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/tq/7082304-hol-na-parterze-dyrekcji-naczelnej-huty-jest-znakomitym.jpeg)
![Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty jest znakomitym przykładem luksusowego art déco. Reprezentacyjny charakter holu podkreślają graniaste filary z marmurową okładziną, zwieńczone ażurowymi, metalowymi kapitelami oraz schody z ekspresyjnie ukształtowaną balustradą. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/m9/7082305-hol-na-parterze-dyrekcji-naczelnej-huty-jest-znakomitym.jpeg)
![Przychodnia przy szpitalu na ul. Staszica, wybudowana po II wojnie światowej według planów przedwojennych, z podcieniowym wejściem. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/12/7082308-przychodnia-przy-szpitalu-na-ul-staszica-wybudowana.jpeg)
![Gimnazjum nr 2 przy ul. Mickiewicza ma jednolitą graniastą bryłę ożywioną z boku dużym wykuszem okiennym, słupowym podcieniem przy wejściu i pasem klinkierowej podmurówki. Przychodnia przy szpitalu na ul. Staszica, wybudowana po II wojnie światowej według planów przedwojennych, z podcieniowym wejściem.](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/y7/7082310-gimnazjum-nr-2-przy-ul-mickiewicza-ma-jednolita-graniasta.jpeg)
![Siedziba Urzędu Miasta (przedwojenny hotel) przy ul. Wolności z obłożonymi klinkierem półkolumnami w podcieniowym wejściu. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/ao/7082312-siedziba-urzedu-miasta-przedwojenny-hotel-przy-ul.jpeg)
![Willa dyrektorska przy ul. Skoczyńskiego o rozczłonkowanej kubicznej bryle. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/e8/7082330-willa-dyrektorska-przy-ul-skoczynskiego-o-rozczlonkowanej.jpeg)
![Przeszklone narożniki klatek schodowych w bloku urzędniczym przy ul. Wolności. Funkcjonalność osiągnięto rozplanowaniem mieszkań (z klatki schodowej wiodą osobne wejścia do części dla lokatorów i słuźbówki), jak i drobnymi elementami wyposażenia. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/el/7082334-przeszklone-narozniki-klatek-schodowych-w-bloku-urzedniczym.jpeg)
![Przeszklone narożniki klatek schodowych w bloku urzędniczym przy ul. Wolności. Funkcjonalność osiągnięto rozplanowaniem mieszkań (z klatki schodowej wiodą osobne wejścia do części dla lokatorów i słuźbówki), jak i drobnymi elementami wyposażenia. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/6d/7082337-przeszklone-narozniki-klatek-schodowych-w-bloku-urzedniczym.jpeg)
![Ozdobny żyrandol z trzema mlecznymi kloszami w stylu art-deco, można jeszcze spotkać w niektórych mieszkaniach w Stalowej Woli. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/62/7082340-ozdobny-zyrandol-z-trzema-mlecznymi-kloszami-w-stylu.jpeg)
![Opływowa forma klatki schodowej w bloku majstersko-robotniczym przy ul. Popiełuszki. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/ka/7082353-oplywowa-forma-klatki-schodowej-w-bloku-majstersko-robotniczym.jpeg)
![Okna ze szprosami w bloku majstersko-robotniczym przy ul. Popiełuszki. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/zg/7082354-okna-ze-szprosami-w-bloku-majstersko-robotniczym-przy.jpeg)
![Blok majstersko-robotniczy przy ul. Hutniczej z oblicowanymi klinkierem wejściami na klatki schodowe. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/5v/7082355-blok-majstersko-robotniczy-przy-ul-hutniczej-z-oblicowanymi.jpeg)
![W klatkach schodowych bloków majsterskich zastosowano zwielokrotnione, ekspresyjnie wygięte poręcze oraz ceramiczne posadzki ze skontrastowanych kolorystycznie płytek. muzeum, modernizm, zabytki, art-deco, bloki, polska architektura, budynek, stalowa wola](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/q4/7082356-w-klatkach-schodowych-blokow-majsterskich-zastosowano.jpeg)
![Siedziba Dyrekcji Naczelnej Huty w budowie, Stalowa Wola Siedziba Dyrekcji Naczelnej Huty w budowie](https://s3.eu-central-1.amazonaws.com/pressland-cms/cache/article_show_section_gallery_item/9q/7099651-siedziba-dyrekcji-naczelnej-huty-w-budowie-stalowa.jpeg)
Hol na parterze Dyrekcji Naczelnej Huty to reprezentacyjne wnętrze z typowymi dla art déco elementami aranżacji przestrzeni, wykonanymi z drogich materiałów: monumentalnymi, graniastymi filarami, obłożonymi szarym marmurem i zwieńczonymi ażurowymi, metalowymi "kapitelami" o geometrycznej ornamentyce; lśniącymi płycinami i blatami recepcji; kamienną posadzką ułożoną w duże kwadraty. Podobne, choć skromniej ukształtowane, są hole na pierwszym i drugim piętrze. Poszczególne kondygnacje łączą szerokie schody, w których pełnej balustradzie skontrastowano piaskową biel z szerokim pasem "schodkowego" ornamentu, a poręczy nadano ekspresyjną, zwielokrotnioną linię.
Ten sam typ zmultiplikowanej poręczy o bardziej ostrych formach mają też schody w hotelu Hutnik - jest to najistotniejsza pozostałość stylistyki art déco w tym mocno przebudowanym wewnątrz i pozbawionym dekoracji zewnętrznej budynku.
Elementy stylu art déco przetrwały w architekturze Stalowej Woli mimo 70 lat destrukcyjnego działania czasu, niefortunnych zmianach lat powojennych i zamazujących zabytkowy charakter budynków remontach współczesnych użytkowników. Szczęśliwie jednak w dużej mierze przetrwały. Ich skupienie w jednym mieście i klasa architektury to ewenement w polskiej skali.
W tekście wykorzystano opracowanie Anny Seradzkiej.
- Więcej o:
Nowe szaty stadionu Highbury
Art déco w sercu Mokotowa
Modernistyczne śródmieście Gdyni coraz bliżej wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO
Paryż to nie tylko Luwr i urokliwe kamienice. Postmodernistyczne osiedla stolicy Francji
Halę Arena w Poznaniu czeka przebudowa. Projekt przygotowali CDF Architekci
Centrum Komunikacyjne w Kielcach gotowe. Jak dziś wygląda dawny dworzec PKS, nazywany kieleckim UFO?
Ustroń Zawodzie - sanatorium, piramidy i wyjątkowa architektura
Dom Turysty w Augustowie. Zapomniana perła modernizmu projektu Macieja Nowickiego