Polskie skarby z Listy UNESCO. Z nich możemy być dumni
Na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO znajduje się obecnie 14 obiektów z Polski. Zajmujemy pod tym względem 9. miejsce w Europie i 15. na świecie. Najdłużej - od 1978 roku - na Liście są krakowskie Stare Miasto oraz Kopalnia Soli w Wieliczce. Jakie jeszcze polskie zabytki międzynarodowa organizacja uważa za warte bezwzględnej ochrony?
Trzeba spełniać kryteria
UNESCO, czyli Organizacja Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury, przyjęła sześć kryteriów, według których ocenia się obiekty, kandydujące do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa; kolejne cztery kryteria dotyczą dziedzictwa przyrodniczego. Podstawowymi wymogami, które musi spełniać każde dobro kulturowe, jest autentyczność i integralność.
Wg UNESCO obiekt uznany za światowe dziedzictwo powinien być m.in. "wybitnym dziełem twórczego geniuszu człowieka", "unikalnym świadectwem tradycji kulturowej lub cywilizacji", "wybitnym przykładem tradycyjnego osadnictwa, tradycyjnego sposobu użytkowania lądu lub morza, reprezentatywnego dla danej kultury", "wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący etap w historii ludzkości". Lista dziedzictwa przyrodniczego powinna m.in. obejmować "najbardziej niezwykłe zjawiska przyrodnicze lub obszary o wyjątkowym naturalnym pięknie i znaczeniu estetycznym" lub "stanowić wyjątkowe przykłady reprezentatywne dla głównych etapów historii Ziemi". Każdy z wpisanych na Listę obiektów spełnia przynajmniej jedno z ustalonych przez UNESCO kryteriów.
Najmłodsza: warszawska Starówka
Najmłodszy z polskich obiektów na Liście - Stare Miasto w Warszawie - trafiło do rejestru światowego dziedzictwa w 1988 roku. Powodem wpisu była wartość rekonstrukcji tak dużego zespołu historycznych zabudowań.
Jest to tyle ciekawe, że od wielu dekad odbudowywanie zburzonych, zniszczonych zabytków jest według międzynarodowej doktryny konserwatorskiej czymś niedopuszczalnym. Jednak podniesienie z gruzów w zaledwie kilka lat po wojnie całej dzielnicy miasta uznano za wyjątkowe działanie kulturowe, społeczne, wykraczające daleko poza "zwykłe" regulacje dotyczące ochrony zabytków. "Jest to wyjątkowy przykład niemal całkowitej odbudowy zabytków pochodzących z nieprzerwanego ciągu historycznego, od XIII do XX wieku" - uzasadniała swoją decyzję o wpisie komisja UNESCO.
Modernistyczna: Hala Stulecia
Wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 2006 roku wrocławska Hala Stulecia spełnia aż trzy z ustalonych przez komisję kryteriów. Uznano między innymi, że stanowi ona "wybitne dzieło twórczego geniuszu człowieka" oraz jest "wybitnym przykładem typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, który ilustruje znaczący etap w historii ludzkości".
Zbudowana w latach 1911-1913 według projektu Maxa Berga Hala Stulecia uznana została za budowlę przełomową w historii architektury wykorzystującej żelazobeton. Komisja, dokonująca wpisu na Listę uzasadniła swój wybór, pisząc: "Hala Stulecia jest rozwiązaniem pionierskim pod względem architektonicznym i inżynierskim, dokumentującym przenikanie się różnych wpływów we wczesnych latach XX wieku i stanowiącym zasadniczy punkt odniesienia dla dalszego rozwoju budownictwa w dziedzinie dużych konstrukcji zbrojonych".
Zielona: Puszcza Białowieska
Puszcza Białowieska jest jedynym spośród polskich obiektów przykładem dziedzictwa przyrodniczego. Na Liście UNESCO znalazł się teren Puszczy, znajdujący się na terenie Polski oraz Białorusi. W sumie wpisem objęto obszar o powierzchni 141 885 hektarów.
Komisja UNESCO uznała, że ten wyjątkowy kompleks leśny, w którym zachowały się ostatnie fragmenty lasu o charakterze pierwotnym, należy do przyrodniczego dziedzictwa świata jako "miejsce unikalne z punktu widzenia zachowania różnorodności biologicznej". Ważnym powodem wpisania polskiej i białoruskiej części Puszczy na Listę UNESCO był też fakt, że tereny te zamieszkuje najliczniejsza populacja żubra europejskiego.
Barokowa: Kalwaria Zebrzydowska
Kalwarię Zebrzydowską, zespół krajobrazowo-architektoniczny z sanktuarium, klasztorem, zespołem kaplic i kościołów dróżkowych ufundował w 1602 roku wojewoda krakowski i starosta lanckoroński, Mikołaj Zebrzydowski. Kalwaria szybko stała się popularnym miejscem pielgrzymek - dziś odwiedza ją nawet milion pielgrzymów rocznie.
Zespół sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej został wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1999 roku jako "malowniczy krajobraz kulturowy o wymowie duchowej". W miejscu tym klimat współtworzy pagórkowaty, leśny krajobraz oraz manierystyczna architektura. Te dwa walory zostały przez XVII-wiecznych architektów połączone w wyjątkowo sprawny sposób, bo kreują przestrzeń pełną wyjątkowego nastroju, dostrzegalnego nie tylko przez osoby wierzące.
Skarby pogranicza: Park Mużakowski i drewniane cerkwie
Nie tylko Puszcza Białowieska należy obiektów wpisanych na Listę UNESCO, a reprezentujących dwa kraje jednocześnie. Burzliwa historia niektórych części Europy spowodowała przesuwanie się na przestrzeni wieków granic poszczególnych krajów. W ten sposób położony w województwie lubuskim Park Mużakowski (Muskauer Park) znalazł się częściowo na terenie Polski, częściowo w Niemczech. I jako taki teren transgraniczny został wpisany na Listę UNESCO.
W sumie park zajmuje 559,90 hektarów, a założył go w latach 1815-1844 książę Hermanna von Pückler-Muskau. Park powstał w modnym w XIX wieku stylu angielskim. Jak piszą o nim eksperci UNESCO: "zapoczątkował nowe podejście w projektowaniu krajobrazu i wpłynął na rozwój architektury krajobrazu w Europie i Ameryce".
Zabytkiem z Listy UNESCO, który rozciąga się na terenie dwóch państw jest też wpisany w 2013 roku zespół szesnastu drewnianych cerkwi, znajdujących się na terenie polskich i ukraińskich Karpat (po osiem w każdym z krajów). Wszystkie uwzględnione na liście cerkwie zostały wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku w konstrukcji zrębowej. Jak można przeczytać w uzasadnieniu wpisu: "Świątynie są świadectwem odrębnych tradycji budowlanych, zakorzenionych w tradycji Kościoła Wschodniego. Zawierają elementy lokalnego budownictwa i symboliczne odniesienia do kosmogonii danej społeczności".
Miasto idealne: Zamość
Założone w XVI wieku przez kanclerza Jana Zamoyskiego miasto znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO od 1992 roku. Zamość - jak piszą znawcy z UNESCO - "stanowi doskonały przykład miasta renesansowego z końca XVI w., które zachowało pierwotny plan, fortyfikacje oraz liczne budowle, łączące włoskie i środkowoeuropejskie tradycje architektoniczne".
I rzeczywiście: imponujący plan urbanistyczny, inspirowany włoską, renesansową ideą miasta idealnego jest do dziś czytelny, a Rynek z poprzedzonym paradnymi schodami Ratuszem bez wątpienia należy do najpiękniejszych miejsc w Polsce.
Podziemne skarby: Wieliczka i Bochnia
Dwie kopalnie soli zostały wpisane na Listę UNESCO razem, jako "wybitne przykłady typu budowli, zespołu architektonicznego, zespołu obiektów techniki lub krajobrazu, które ilustrują znaczący etap w historii ludzkości". Kopalnia w Wieliczce jest na liście od 1978 roku, szyby kopalniane z Bochni wpisano w 2013 roku.
Historia obu kopalni sięga XIII wieku i to z tego okresu pochodzą najstarsze szyby. Później na przestrzeni wieków oba obiekty były rozbudowywane - a powstawały nie tylko kolejne szyby czy udoskonalenia techniczne, ale też pomieszczenia o mniej "przemysłowych" funkcjach, jak ozdobne, podziemne kaplice dla górników czy zdobione rzeźbami i posągami sale.
Ku przestrodze: obozy koncentracyjne Auschwitz - Birkenau
Nie wszystkie obiekty, wpisane na Listę UNESCO - to zabytki, wzbudzające zachwyt swoim pięknem. Niektóre doceniono za ich wartość historyczną, za to, że są pamiątkami po najważniejszych wydarzeniach w dziejach ludzkości - także tych najstraszliwszych.
Obozy koncentracyjne Auschwitz - Birkenau z całą pewnością należą do grupy takich obiektów. Na liście UNESCO znajdują się od 1979 roku i - co ważne - reprezentują tam wszystkie obozy koncentracyjne i obozy zagłady na świecie.
Zabytkowe serca miast: Kraków i Toruń
Można powiedzieć, że średniowieczny zespół miejski Torunia oraz Stare Miasto w Krakowie reprezentują na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO zabytki w najbardziej tradycyjnym i najbardziej przez turystów lubianym sensie: to malownicze, pełne urokliwych kamieniczek i cennych zabytków części miasta, po których zawsze lubimy spacerować.
Krakowskie Stare Miasto trafiło na Listę w 1978 roku, jako jeden z dwóch pierwszych obiektów. Komisja UNESCO doceniła wartość wielu znajdujących się w obrębie Starego Miasta budynków. Teren opisywano następująco: "XIII-wieczne miasto kupieckie posiada największy w Europie rynek, liczne zabytkowe kamienice oraz bogato wyposażone pałace i kościoły. O świetnej przeszłości Krakowa świadczą fragmenty XIV-wiecznych murów miejskich, położona na południu miasta średniowieczna dzielnica Kazimierz, z zabytkowymi synagogami, Uniwersytet Jagielloński oraz katedra gotycka, w której pochowani są królowie Polski".
W 1997 roku na Listę trafiło też Stare Miasto w Toruniu, w którym do dziś podziwiać można XIV- i XV-wieczną mieszczańską zabudowę (w tym m.in. Dom Kopernika).
Gotycka twierdza: siedziba Krzyżaków w Malborku
Budowa warownego klasztoru Zakonu Krzyżackiego rozpoczęła się w 1274 roku. Zamek został znacznie rozbudowany i upiększony po 1309 roku, kiedy z Wenecji do Malborka przeniesiono siedzibę Wielkiego Mistrza.
Choć gigantyczny kompleks ceglanych zabudowań przez setki lat popadł w ruinę, został pieczołowicie odrestaurowany na przełomie XIX i XX w. Zamek jest jedną z największych twierdz Europy średniowiecznej, a także jedną z najbardziej imponujących budowli z cegły.
Świątynie Pokoju: kościoły w Jaworze i Świdnicy
Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy - to kolejne docenione przez UNESCO zabytki architektury drewnianej w Polsce. Oba kościoły wybudowane zostały w połowie XVII wieku przez śląskich luteran, którzy uzyskali wtedy zgodę na zbudowanie swoich kościołów od katolickiego cesarza Ferdynanda III Habsburga.
"Ograniczone warunkami politycznymi i materiałowymi, świadczą o poszukiwaniu wolności religijnej i przyjmują formy wyrazu właściwe kościołom katolickim, lecz mało rozpowszechnione w tradycji luterańskiej" - opisują ich nietypową formę specjaliści UNESCO. Świątynie zaprojektowano z drewna, by nie wydawały się obiektami trwałymi, zostały też pomyślane tak, by z zewnątrz wydawały się dość skromne. Tymczasem obie są imponujących rozmiarów: kościół w Jaworze ma 43,5 metrów długości, 14 metrów szerokości, 15,7 metrów wysokości i mieści 6 tysięcy wiernych, a kościół w Świdnicy liczy 44 metry długości, 30,5 metrów szerokości i mieści 7500 osób, z czego aż 3000 to miejsca siedzące.
Oba drewniane kościoły są największymi drewnianymi budowlami o funkcjach religijnych w Europie.
Drewniane: kościoły Podhala
Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa - to miejscowości, które powinien znać każdy miłośnik architektury drewnianej. W tych miasteczkach i wioskach znajdują się bowiem bezcenne zabytki sakralnego budownictwa z drewna.
Gotyckich, drewnianych kościołów na terenie południowej Małopolski do dziś stoi co najmniej kilkadziesiąt, ale te sześć specjaliści UNESCO uznali za zachowane w swoim pierwotnym, oryginalnym kształcie. Eksperci pisali: "Drewniane kościoły południowej Małopolski stanowią wyjątkowy przykład różnych aspektów tradycji budowlanych kościołów średniowiecznych w kulturze rzymsko-katolickiej".
"Do ich budowy wykorzystano technikę zrębową, rozpowszechnioną w Europie Północnej i Wschodniej od średniowiecza. Kościoły powstawały z fundacji rodzin szlacheckich i były symbolem prestiżu. Stanowiły interesującą alternatywę dla budowli murowanych, powstających w miastach".
Skomentuj:
Polskie skarby z Listy UNESCO. Z nich możemy być dumni