Polska przeżywa prawdziwy „boom muzealny”. „Zdobyliśmy umiejętności unikatowe w skali świata”

Polski „boom muzealny”

Od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej w 2004 r. w Polsce powstało więcej obiektów kulturalnych niż kiedykolwiek wcześniej w historii kraju. Wspomniany 2004 rok jest swoistą cezurą dla „boomu muzealnego”, spóźnionego o kilkanaście lat względem państw Europy Zachodniej dynamicznego procesu „nadganiania zaległości” w inwestycjach kulturalnych po 45 latach okresu PRL-u, który wtedy nastąpił. Przez dwie ostatnie dekady w polskich miastach zrealizowano wiele inwestycji muzealnych i ekspozycyjnych, ale też sal koncertowych i teatralnych, bibliotek czy centrów konferencyjnych. Składają się one na nowy krajobraz współczesnej polskiej architektury.

Szczególny wkład w ten architektoniczny krajobraz muzeów i wysoko wyspecjalizowanych obiektów kultury ma pracownia architektoniczna WXCA. Portfolio projektowe polskiej pracowni na przestrzeni kilkunastu lat działalności jest w tym zakresie faktycznie imponujące. Architekci WXCA są autorami reprezentacyjnego kompleksu muzealnego w Warszawie złożonego z siedzib Muzeum Historii Polski i Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry, powstających Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Poznaniu oraz Muzeum Książąt Lubomirskich we Wrocławiu, a także zwycięskiego projektu konkursowego na Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej w Lublinie. Architekci zaprojektowali również słynny Pawilon Polski na Expo 2020 w Dubaju, są autorami wystaw stałych w Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku i Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, a także projektów przestrzeni ekspozycyjnych dla kolekcjonerów prywatnych.

Ponadto spod kreski WXCA wyszły takie obiekty kultury jak Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach, modernizacja zabytkowego Teatru Żeromskiego w Kielcach czy wybrany w konkursie projekt na Akademię Muzyczną w Poznaniu. W 2023 r. pracownia wygrała międzynarodowy publiczny konkurs na odbudowę Pałacu Saskiego i Pałacu Brühla w Warszawie – częścią planowanego do odbudowy kompleksu pałacowego również mają być siedziby publicznych instytucji kultury i przestrzenie ekspozycyjne.

Jak wskazuje architekt Marta Sękulska-Wrońska, Partner w pracowni WXCA, wszystkie te inwestycje i realizacje architektoniczne są wypełnieniem dotkliwej wyrwy, która istniała od 1945 r.:

„Przed współczesną polską architekturą muzealną stoi dwojakie wyzwanie. Po pierwsze, ma za zadanie stwarzać przestrzeń dla prezentacji naszego dziedzictwa kulturowego, kultywowania pamięci o nim i prowadzenia społecznego dialogu wokół niego. Jednocześnie architektura ta ma do odegrania szczególną rolę tożsamościową, gdyż podobnej rangi obiektów nie budowano od ponad wieku. Budynki funkcjonalne powstałe w okresie PRL-u czy powstała po 1989 r. kapitalistyczna architektura komercyjna nie są nośnikami tej siły tożsamościowej czy wspólnotowej tak bardzo jak obiekty użyteczności publicznej”.

Stąd też bierze się odpowiedzialność, którą obarczone jest projektowanie obiektów i przestrzeni użyteczności publicznej:

„Są to obiekty, które pozostają w naszych miastach na pokolenia i definiują ich wygląd i funkcjonalność na dziesięciolecia. Dlatego tak istotne jest, by ich architektura była wrażliwa na kontekst społeczny, kulturowy i przestrzenny danego miejsca” – tłumaczy architektka.

Jak dodaje Sękulska-Wrońska, pomimo licznych inwestycji wskaźnik liczby muzeów przypadających w Polsce na 100 tys. mieszkańców wciąż pozostaje jednym z niższych w Unii Europejskiej. Zgodnie z danymi Europejskiej Grupy ds. Statystyki Muzeów (EGMUS), w 2022 r. wynosił on 2,55 wobec 4,20 dla sąsiadujących z nami Czech czy 3,10 dla bliższej nam pod względem liczby ludności Hiszpanii. Statystyki te pokazują, że mimo „boomu" inwestycyjnego, wciąż widoczne są lata opóźnienia w zakresie nakładów na edukację historyczną i pamięć o wspólnym dziedzictwie, które to budują poczucie wspólnoty i przynależności narodowej.

Jedne z najnowocześniejszych muzeów w Europie

Paradoksalnie jednak „zaległości" w tym zakresie okazały się dla nas szansą. Współcześnie muzea nie są już tylko miejscem konserwacji i prezentacji artefaktów, a wielofunkcyjnymi centrami kultury. Dla nowoczesnych społeczeństw muzea, jako publiczne instytucje kultury, pełnią funkcję przestrzeni społecznego, demokratycznego dialogu i platformy budowania społeczeństwa obywatelskiego. By podkreślić to zadanie, decyzją Międzynarodowej Rady Muzeów motywem tegorocznego Międzynarodowego Dnia Muzeów będzie „Przyszłość muzeów w szybko zmieniających się społecznościach". Motto przypomina o doniosłej, społecznej misji muzeów w obliczu stojących przed nami wyzwań i gwałtownych przemian kulturowych, technologicznych i środowiskowych.

Nowoczesna myśl projektowa, wielofunkcyjność, projektowanie przyjazne dla zróżnicowanych grup użytkowników są tym, co wyróżnia nowe polskie muzea w skali Europy. Przykładowo zespół muzealny na Cytadeli Warszawskiej służy nie tylko jako ośrodek muzealny, ale de facto wielofunkcyjne centrum kulturalno-edukacyjne. Kompleks mieści przestrzenie ekspozycyjne, salę koncertową na około 600 osób, salę kinowo-teatralną, bibliotekę, sale konferencyjne i wykładowe, specjalistyczne pomieszczenia do przechowywania i konserwacji muzealiów, punkty gastronomiczne, a także taras z widokiem na panoramę Warszawy. Łącznie Muzeum Historii Polski i Muzeum Wojska Polskiego posiadają powierzchnię 65 tys. m2. Ich budowa jest największą polską inwestycją kulturalną po 1989 r., a zarazem jedną z 10 największych inwestycji kulturalnych w Europie.

Pierwszy etap tej inwestycji zakończył się w 2023 r., kiedy dla publiczności wraz z otwarciem po 200 latach terenu cytadeli oddana została siedziba Muzeum Historii Polski i pawilon południowy Muzeum Wojska Polskiego oraz zrewitalizowane tereny zielone. Rozpoczęcie budowy pawilonu północnego Muzeum Wojska Polskiego planowane jest na nadchodzące lata. Całość inwestycji zakłada powstanie łącznie ponad 100 tys. m2 obiektów kultury i usług towarzyszących – zarówno w nowych zabudowaniach, jak i zrewitalizowanych obiektach zabytkowych. W ostatnim czasie przeprowadzono przetarg na budowę pieszej kładki – także będącej elementem kompleksowego projektu WXCA – która jeszcze bardziej połączy Cytadelę Warszawską z miastem, stanowiąc kolejny krok realizacji koncepcji parku kultury.

Specjalistyczne know-how

Co równie istotne, polskie muzea i obiekty kultury coraz częściej zyskują międzynarodowe wyrazy uznania. Zaprojektowane przez WXCA Muzeum – Miejsce Pamięci Palmiry oraz Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej w Chęcinach zostały nominowane do nagrody UE Miesa van der Rohe, najbardziej prestiżowego wyróżnienia architektonicznego w Europie. Słynny Pawilon Polski na Expo 2020 w Dubaju, którego architektura inspirowana była dynamiką lotu ptaków, dostał szereg cenionych nagród branżowych i szeroko opisywany był w zagranicznej prasie architektonicznej. Podobnie jest z Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Historii Polski. To ostatnie zostało wyróżnione m.in. przez Komitet Selekcyjny nagrody Prix Versailles wręczanej w siedzibie UNESCO, który umieścił je na liście „Najpiękniejszych Muzeów Świata 2024”. Cały kompleks został nagrodzony renomowaną niemiecką nagrodą projektową iF Design, której tradycje sięgają 1945 r, a także przyznawaną przez Niemiecką Radę Wzornictwa nagrodę German Design Awards.

Zdobyte przez polskich architektów specjalistyczne doświadczenie już teraz doceniane jest w zagranicznych konkursach. Potwierdzeniem tego są sukcesy WXCA poza granicami Polski takie jak I nagroda w konkursie na Bałtycki Park Sztuki w Parnu (Estonia), III miejsce w międzynarodowym konkursie na zespół kulturalny w Incheon (Korea Południowa), IV miejsce w międzynarodowym konkursie na Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie czy wyróżnienie w międzynarodowym konkursie na Muzeum Tesli w Belgradzie (Serbia). Wszystko to prestiżowe konkursy, w których rywalizowały ze sobą koncepcje największych światowych pracowni architektonicznych.

„Zdobyliśmy umiejętności unikatowe w skali świata. Ta wiedza i specjalistyczne doświadczenie zdobyte w projektowaniu i realizacji obiektów muzealnych w Polsce są dziś naszym know-how, które jest doceniane za granicą. Ostatnie sukcesy WXCA w międzynarodowych konkursach pokazują, że mamy kompetencje, by konkurować z najbardziej utytułowanymi światowymi biurami projektowymi. Przykładem może być niedawne zdobycie wyróżnienia w konkursie na Muzeum Nikoli Tesli w Belgradzie, w którym I miejsce zdobyła pracownia Zahy Hadid. W konkursie na Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie nasza autorska koncepcja została wyróżniona IV nagrodą za jakość proponowanych rozwiązań oraz myślenie poza utartymi schematami" – mówi architekt Marta Sękulska-Wrońska z WXCA.

W konkursie tym polscy architekci rywalizowali z takimi sławami architektury jak David Chipperfield czy Jeanne Gang.

„To symboliczne, że kiedyś marzyliśmy o spektakularnych projektach słynnych starchitektów w Polsce, a dziś to polska wiedza i kreatywność projektowa są cenione za granicą" – dodaje Sękulska-Wrońska.

Aktualnie przed architektami WXCA stoją nowe wyzwania także na rodzimym polskim gruncie.

W Poznaniu postępują prace na budowie Muzeum Powstania Wielkopolskiego 1918-1919. Jego centrum będzie publiczny plac, który posłuży jako „miejska agora" dla mieszkańców Poznania. Jak wskazują architekci, jest to odpowiedź na potrzebę „spotkania twarzą w twarz", która buduje poczucie przynależności do wspólnoty w obliczu współczesnych kryzysów takich jak społeczna polaryzacja i chaos informacyjny.

We Wrocławiu zaś rozpoczyna się budowa Muzeum Książąt Lubomirskich. Zwycięska koncepcja konkursowa autorstwa WXCA zakłada powstanie współczesnego „miejskiego palazzo" uzupełniającego zabytkowy, śródmiejski kwartał. Jednocześnie będzie on realizował wizję architektury prawdziwie otwartej, proponując ciąg przestrzeni publicznych oraz powiązań widokowych zintegrowanych z miastem.