Wieża Górnośląska w Poznaniu - budynek, który wyprzedził epokę

Wieża Górnośląska (niem. Turm der Oberschlesischen Eisenindustrie, Oberschlesischer Turm, Oberschlesien-Turm) była wieżą wodną i halą targową. Powstała według projektu niemieckiego architekta Hansa Poelziga na Wystawę Wchodnioniemiecką (przemysłu, rzemiosła i rolnictwa) w Poznaniu w 1911 roku. Hala miała prezentować produkty pochodzące z Górnego Śląska i przez ten region budowa została sfinansowana.

Przeczytaj też: Hans Poelzig - architekt, nauczyciel, artysta>>

Budowa była prowadzona przez słynne Huty Donnersmarcka (Donnersmarckhütte) z Zabrza. Wieża powstała w ciągu ledwie siedmiu miesięcy, przy całkowitych kosztach rzędu 625 000 marek, z czego 268 000 marek dołożył samorząd Poznania.

Wieża Górnośląska: architektura

Gmach miał formę regularnego szesnastoboku, rozpostartego na szesnastu dźwigarach stalowych. Dolne kondygnacje mocno się rozszerzały, tworząc przestrzeń wystawową o powierzchni 5 tys. metrów kwadratowych.

Konstrukcja miała 52 metry wysokości. Uskokowa szeroka podstawa (cokół) miał ok. 23 m, na niej stanął ok. 10 metrowy jednolity trzon, a na nim nadwieszona była głowicy sięgająca do wysokości ok. 45 m, nakryta spłaszczoną kopułą dachu o wysokości ok. 7 metrów. Całość przypominała gigantyczny stempel górujący nad terenami wystawy.

Wypełnienie ścian zewnętrznych stanowiła cegła ułożona w geometryczne wzory. Wewnątrz, na ośmiu stalowych słupach w kratownicowej konstrukcji skrzynkowej (stanowiących szyby windy). wznosił się wysoki trzon, na którym planowano ulokować zbiornik wodny. Miał on się wspierać także na kolejnych 16 stalowych słupach ustawionych w promieniu 27 metrów. Ogółem zużyto 1375 ton stali.

Zbiornika nie zdążono jednak zamontować na czas wystawy, na górze urządzono więc wielką kawiarnię z panoramicznymi oknami wychodzącymi na miasto. Stalowy zbiornik o największej w Niemczech objętości 4 tys. metrów sześciennych pojawił się tu w 1912 roku. Zaopatrywał on w wodę Łazarz i Jeżyce.

Wieża Górnośląska w kulturze

Monumentalna wieża budziła podziw. Stała się wizytówką nowoczesnego Poznania. W wielu gazetach ukazywały się jej zdjęcia, w tym nocne, na których budynek był oświetlony kolorowym światłem wielkich reflektorów (była to jedna z pierwszych takich iluminacji). Walter Gropius założyciel Bauhausu, uznał ją za wzorcową budowlę przemysłową odpowiadającą duchowi czasu, a niemiecki reżyser Fritz Lang, w swoim kultowym dziele „Metropolis” wykorzystał ją jako pierwowzór Wieży Babel górującej nad jego wizją futurystycznego miasta (jej fragmenty pojawiły się w teledysku grupy Queen do piosenki „Radio Ga Ga” z 1984 roku).

Co się stało z Wieżą Górnośląską?

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę planowano wieżę wyburzyć, ale ze względu na koszty operacji oraz obecność cysterny z planów tych zrezygnowano. W wieży organizowano wystawy i imprezy sportowe (np. walki zapaśników). W 1921 była jednym z budynków pierwszych Targów Poznańskich, przekształconych następnie w Międzynarodowe Targi Poznańskie.

W okresie okupacji na terenie targów Niemcy stworzyli filię fabryki samolotów Focke-Wulf. Została ona 9 kwietnia 1944 roku częściowo zniszczona przez Amerykanów w czasie bombardowania, a w 1945 roku ponownie została uszkodzona w czasie walk o miasto.

Wieża Górnośląska po wojnie

Po wojnie rozebrano górną część wieży ze zbiornikiem na wodę. Dół przeznaczono na pawilon Związku Radzieckiego. Wysokie słupy pozostałe po pierwotnym gmachu, zamieniono na maszty flagowe. Zdemontowano je dopiero w 1955 roku, kiedy to zbudowano 67-metrową Iglicę - ażurową konstrukcję projektu Bolesława Szmidta. Dolną część dawnego pawilonu odbudowano i otynkowano na biało.

W latach 80., podczas przebudowy hali targowej, odkryto zachowaną wewnątrz betonowych ścian oryginalną stalową konstrukcję Wieży Górnośląskiej Hansa Poelziga. Stalowe dźwigary odsłonięto i wyeksponowano, malując je na intensywny zielony kolor. Dziś są pokryte szarą farbą, ale wciąż widoczne.

Wieża Górnośląska zapowiadała nadejście modernizmu, a pietyzm i dekoracyjność ceglanego wzoru elewacji wyprzedzał nadejście architektonicznego ekspresjonizmu. Poelizg zaś, dzięki projektowi Wieży, znalazł się w czołówce niemieckich architektów dwudziestolecia międzywojennego. Zaprojektował m.in. Teatr Wielki w Berlinie, siedzibę berlińskiego radia, pawilon Czterech Kopuł we Wrocławiu czy biurowiec IG Farben we Frankfurcie nad Menem. Znany był też z pracy scenograficznej dla filmów powstających w berlińskiej wytwórni UFA, m.in. „Golema" z 1920 r. i „Czarnego kota" - horroru z 1934 r. z legendarnymi Belą Lugosim i Borisem Karloffem.