Marek Leykam - nie tylko "żyletkowce" [ZNANI ARCHITEKCI]

Marek Leykam, właściwie Maurycy Jan Marek Lewiński urodził się 4 września 1908 roku w Warszawie. Uczył się w Państwowym Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie, gdzie w 1927 roku złożył egzamin dojrzałości. W roku szkolnym 1925/1926 uczęszczał na kurs wieczorowy do Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa przy placu Teatralnym, a w 1926/27 na kurs zaoczny i następnie dzienny do Szkoły Sztuk Pięknych.

Marek Leykam - pierwsze projekty

Jego pierwsza praca architektoniczna to projekt małego drewnianego domu jednorodzinnego na konkurs na opracowanie wzorowych typów dla drobnego budownictwa mieszkaniowego zorganizowany przez BGK w 1933 roku. W 1935 roku wraz z prof. Mieczysławem Kotarbińskim z warszawskiej ASP wziął udział w konkursie na uporządkowanie majątku w Zułowie – miejsca urodzenia Józefa Piłsudskiego. Projekt miał charakter parku romantycznego lub świętego gaju.

W 1936 Leykam zdobył dwie drugie nagrody w konkursach: za projekt meczetu przy ul. Mekki i Medyny w Warszawie (na konkurs wpłynęło 66 prac, wygrała koncepcja Stanisława Kolando i Tadeusza Miazka, do wybuchu wojny muzułmańskiego domu modlitwy nie zbudowano) oraz wspólnie z Marianem Spychalskim za rozplanowanie Mola Południowego i terenów przyległych oraz za projekt szkicowy Żeglarskiego Ośrodka Morskiego w Gdyni ( wpłynęło 25 prac, 1. miejsce zajął projekt Bogdana Damięckiego i i Tadeusza Sieczkowskiego).

W 1938 roku zajął czwarte miejsce w konkursie na siedzibę Banku Gospodarstwa Krajowego w Poznaniu, przy placu Wolnościm (wygrały tzw. Tygrysy: Wacław Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński i Eugeniusz Wierzbicki).

Po udziale w walkach w okresie września 1939 roku w Polsce, a następnie w kampanii 1940 roku we Francji, Leykam znalazł się w Szwajcarii, gdzie wraz z 2 Dywizją Strzelców Pieszych został internowany i spędził pięć lat.

Marek Leykam: żyletkowce

Po powrocie do Polski stworzył największe swe dzieła – tzw. żyletkowce. Jednym z pierwszych był zaprojektowany w 1946 roku wspólnie z Jerzym Hryniewieckim gmach przy ul. Marszałkowskiej 82 na potrzeby Ministerstwa Hutnictwa. Później mieściła się w nim m.in. Centralna Składnica Harcerska, Najwyższa Izba Kontroli, a dziś sąd. Jest to budynek na wskroś modernistyczny i wizjonerski. Pomimo gabarytów robi wrażenie lekkiego, a to za sprawą znacznie wyższego parteru względem kolejnych pięter  wąsko rozmieszczonych „żyletek”. Podcień jest także wzdłuż ulicy Wspólnej, a nad nim zaskakujący motyw dekoracyjny - balkoniki z głowami kobiecymi.

Do warszawskich żyletkowców stworzonych przez Leykmana należą także gmach Informacji Wojskowej (Ministerstwa Obrony Narodowej) przy ul. Chałubińskiego 3a (1947–1950), Gmach Państwowego Instytutu Geologicznego przy ul. Rakowieckiej 4 (1949–1955) i Centrala Biura Studiów i Projektów Budownictwa Przemysłowego przy ul. św. Barbary 1 (1950–1952).

Biurowiec Prezydium Rządu (dziś Ufficio Primo)

Najwybitniejszą realizacją Leykmana w Warszawie jest biurowiec Prezydium Rządu przy ul. Wspólnej 62 w Warszawie (1952). Jest przykładem modernistycznego historyzmu i nawiązuje do włoskiego renesansu. Monumentalna bryła biurowca inspirowana
była florenckimi pałacami miejskimi, kolumnada nawiązuje do romańskich kolumn z krypty św. Leonarda w katedrze wawelskiej, natomiast galeriowe krużganki były inspirowane tymi z zamku na Wawelu.

Budynek ma sześć kondygnacji nadziemnych i dwie podziemne. Wszystkie cztery elewacje są niemal identycznie i zdobi je w części cokołowej boniowanie. Budynek wieńczy klasyczny gzyms. Wewnątrz znajduje się przestronna rotunda o wysokości całego budynku, z galeriami z kolumnami biegnącymi dookoła. Kolumny parteru, bardziej przysadziste, opierają się na bazach dekorowanych z czterech stron stosowanymi w architekturze romańskiej żabkami. Uproszczone głowice kielichowe także nawiązują do romanizmu. Rotundę wieńczy płaska, betonowa kopuła z okrągłymi świetlikami. W podziemiach znajdowała się sala konferencyjną na 400 miejsc z półokrągłym sklepieniem oraz schron przeciwatomowy.

Budynek został w roku 2011 gruntownie zmodernizowany według projektu arch. Andrzeja Skopińskiego i nosi nazwę Ufficio Primo. Od lipca 2012 roku znajduje się w gminnej ewidencji zabytków m.st. Warszawy, a w 2015 roku został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Pierwszy wieżowiec prawobrzeżnej Warszawy

Marek Leykman jest także autorem pierwszego wieżowca w prawobrzeżnej części miasta przy al. Jerzego Waszyngtona 2b (później przebudowanego). 13-piętrowy wieżowiec powstał w latach 1962-1963. Niezwykłym pomysłem były okna sięgające od sufitu do podłogi. Optyczną lekkość całości konstrukcji podkreślał jedyny widoczny nad wejściem element wzmacniający – wspornik w kształcie litery V. Interesującym rozwiązaniem projektu były także częściowo przeszklone windy, z których widoczne były loggie mieszkańców. We wnętrzu wieżowca, oprócz mieszkań, znalazło się miejsce dla biblioteki, a na dachu planowano otworzyć obrotową kawiarnię - nigdy jednak nie powstała. Na skutek protestów mieszkańców, narzekających m.in. na upały (lub chłód) w lokalach, wieżowiec w latach 70. został przebudowany. Zamiast szklanej elewacji pojawiła się murowana ściana z normalnymi oknami. Usunięty został także wspornik nad wejściem do budynku, zniknęły przeszklone windy.

Stadion Dziesięciolecia

Leykman współpracował także z Jerzym Hryniewickim i Czesławem Rajewskim przy wznoszeniu stadionu X- lecia. Był to obiekt olimpijski, z pełnowymiarowym boiskiem do piłki nożnej, okalanym 8-torową bieżnią lekkoatletyczną o długości 400 metrów. Trybuny odkryte ze stałymi ławami drewnianymi zgodnie z projektem mieściły 71 008 osób (choć w czasach największych imprez masowych zasiadało na nich prawie 100 tys. widzów). W okolicach stadionu powstały parking samochodowy na 900 pojazdów, boisko treningowe, niewielka hala treningowa, park wypoczynkowy, a także budynek dla reporterów.

Nieprzemyślanym elementem architektonicznym była odległość między płytą boiska a szatniami zawodników. Według obowiązujących przepisów zawodnicy musieli mieć 10minut przeznaczone na odpoczynek. Fakt, że do szatni z boiska szło się ok. 9–10 minut sprawiał, że przerwa w grze między połowami meczu musiała trwać w sumie pół godziny. W latach 2007–2011 w miejscu Stadionu Dziesięciolecia (i Jarmarku Europa) powstawał nowy Stadion Narodowy.

Okrąglak w Poznaniu

Marek Leykman projektował również gmachy poza Warszawą. Do najwybitniejszych jego realizacji poza stolicą należy Powszechny Dom Towarowy (Okrąglak) w Poznaniu (1949), pierwszy w Poznaniu budynek wzniesiony z prefabrykowanych elementów. Obszerny artykuł o Okrąglaku znajdziecie tu>>

Poznański AWF

W Poznaniu Leykman zaprojektował też główny budynek Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego (dziś Akademii WychowaniaFizycznego), jeden z najlepszych przykładów architektury modernistycznej w mieście. Gmach powstał w 1972 roku. Niska horyzontalna bryła podzielona jest na trzy niezależne od siebie części. Częściowo nadwieszona nad parterem kondygnacja jest całkowicie przeszklona, dzięki czemu budynek sprawia wrażenie lekkiego. Według projektu Leykama pierwotnie główny budynek AWF miał być zwieńczony futurystycznym spodkiem, który pełniłby funkcję sali wykładowej – tak jednak się nie stało.

Dom Turysty w Płocku

W Płocku Leykman zaprojektował Dom Turysty przy ul. Piekarskiej 1 (dziś hotel Starzyński). Ważną cechą projektu było czytelne rozplanowanie funkcji, powiązane ściśle z konstrukcją. Budynek składał się z trzech kondygnacji: piętra mieszkaniowego (118 miejsc noclegowych, pokoje zarówno 2- i 3-osobowe, jak i sale 12-osobowe), górnego parteru, na którym mieściły się kawiarnia z tarasem, bar, hall, szatnia, portiernia i klub oraz czytelnia oraz pietra dolnego, gdzie zlokalizowano pomieszczenia gospodarcze, sanitarne, kotłownie, garaż i mieszkanie dozorcy. Układ nośny budynku stanowiły poprzeczne ściany z cegły w rozstawie 6 m, na których oparto nadwieszone częściowo piętro mieszkalne. Parter pozostawał wycofany. W skrajnych sekcjach podcień sięga szerokości całego traktu, wskutek czego górna kondygnacja sprawia wrażenie zawieszonej na cienkich podporach. Hol wyłożony był podłogą z porcelitu, a w czytelni znalazły się ozdoby fajansowe zaprojektowane i wykonane, tak jak i detal elewacji południowej przez Lecha Grześkiewicza. Częścią wystroju były również tkaniny drukowane na płótnie przez „Ład”, wg projektów ze szkoły zakopiańskiej pod kierunkiem profesora Antoniego Kenara (nagrodzone na Triennale w 1957 roku w Mediolanie).

Niestety, pierwotna forma architektoniczna gmachu i wnętrze zostały zniszczone podczas remontu i przebudowy – dobudowano np. drugi budynek, od strony skarpy rozbudowano restaurację, która zabiła lekką bryłę i osiową kompozycję. Elewacje wzbogacono o gzymsy, oryginalną stolarkę okienną wymieniono na brązową wykonaną z PVC.

Marek Leykam: publicysta i wykładowca

Po zakończenia studiów aż do wybuchu wojny Marek Leykam zajmował się publicystyką. Jego artykuły ukazywały się w „Arkadach”, „Architekturze i Budownictwie” oraz „Plastyce”. W czasie II wojny podczas internowania na Politechnice w Zurychu obronił pracę doktorską. Gdy w 1943 roku planowano wydać w Szwajcarii książkę poświęconą twórczości artystycznej i literackiej żołnierzy Dywizji Strzelców Pieszych zatytułowaną „Na postoju”, wyborem prac plastycznych i układem graficznym publikacji zajął się właśnie Marek Leykam. Wydawnictwo zawierało m.in. fotografie kaplicy poświęconej poległym żołnierzom DSP, na cmentarzu zuchwilskim w Solurze, powstałej według projektu Leykama.

Po powrocie do Polski, od września 1947 roku Leykman wykładał historię architektury średniowiecznej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie do 1948 roku pracował jako adiunkt w Katedrze Historii Architektury i Sztuki. Od jesieni 1949 roku prowadził katedrę Projektowania Użyteczności Publicznej na Politechnice Szczecińskiej. Był też autorem prac teoretycznych oraz skryptów na temat historii architektury średniowiecznej.

Marek Leykam zmarł w Warszawie 27 lutego 1983 roku. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim.

--

Marek Leykam: najważniejsze projekty:

Warszawskie żyletkowce:

• Gmach Informacji Wojskowej (Ministerstwa Obrony Narodowej) przy ul. Chałubińskiego 3a (1947–1950)
• Gmach NIK/Centrali Zaopatrzenia Przemysłu Hutniczego i Węglowego przy ul. Marszałkowskiej 82/84 (1946, 1950–1952)
• Gmach Państwowego Instytutu Geologicznego przy ul. Rakowieckiej 4 (1949–1955)
• Centrala Biura Studiów i Projektów Budownictwa Przemysłowego przy ul. św. Barbary 1 (1950–1952)

Inne projekty:

• budynek przy ul. Wspólnej 56 w Warszawie
• wieżowiec przy al. Jerzego Waszyngtona 2b w Warszawie
• założenie architektoniczne ronda Waszyngtona w Warszawie
• płyta i fundamenty pod niezrealizowany Łuk Zwycięstwa nad Faszyzmem, który miał stanąć w Ogrodzie Saskim w Warszawie
• Powszechny Dom Towarowy (Dom Towarowy Okrąglak) w Poznaniu (1949)
• Stadion Dziesięciolecia (z Jerzym Hryniewieckim i Czesławem Rajewskim) w Warszawie
• Biurowiec Prezydium Rządu przy ul. Wspólnej 62 w Warszawie (1952)
• Wyższa Szkoła Wychowania Fizycznego w Poznaniu (1965–1972)
• Dom PTTK (obecnie hotel Starzyński) przy ul. Piekarskiej 1 w Płocku
• współautorstwo w projekcie na Wystawę Ziem Odzyskanych we Wrocławiu.
• basen Legii przy ul. Łazienkowskiej 3 w Warszawie
• Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Nałęczowie

 Projekty zakładów przemysłowych:

• rozbudowa FSO na Żeraniu w Warszawie
• rozbudowa fabryki ciągników „Ursus” w Warszawie
• rozbudowa przemiałowni cementu na Żeraniu w Warszawie
• Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie
• Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach
• Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku-Białej
• Zakład Sprzętu Motoryzacyjnego „Polmo” w Praszce koło Wielunia
• Fabryka Części Samochodowych w Siedlcach
• Odlewnia Skoczów.